• Juan Carlos Arias é conversador, preguntador con antecedentes laborais de investigador, buscador… agora da historia do pobo no que vive.

• Hai un tempo caeu nas súas mans o libriño “Mil y pico de apodos orensanos”  escrito polo etnógrafo, escritor, humorista… ourensán  Xosé Ramón Fernández Oxea “Ben-Cho-Sey” e publicado nunha revista de pedagoxía de Madrid en 1971.

• “Eu son de Cartelle, pero en Sobrado do Bispo, onde vivo hai anos, convencinme de que os alcumes tiñan que estar recollidos nalgún libro, porque tódalas familias teñen un ou dous, así que forman parte do xeito de vida e da nosa memoria, pois pasan de pais a fillos, e ás veces de nais a fillas, aínda que parece que isto menos”, detalla.

• Con 167 destes alcumes a asociación cultural Porta da Cadea  auto-editou un libriño.

• “Cando algunhas persoas se decataron de que estabamos a recoller os alcumes, amosaron desgusto e sentín que podían xurdir problemas, así que polo momento, decidín facer unha publicación xenérica, que espero mellorar e completar porque xa teño máis de 300 alcumes recollidos”, sinala.

• A recollida de alcumes está recoñecida como “actividade de risco”  pero tamén é unha actividade moi pedagóxica e con pulo en centros escolares  e asociacións científicas.

Primeiro libro, con futura ampliación

• Arias recolleu alcumes primeiro na súa familia, despois entre amigos e amigas e finalmente de case tódalas familias de Sobrado do Bispo.

• El mesmo é “neto do habanero” de Cartelle, e comparte directiva na asociación cultural con Paula Rodríguez, veciña tamén de Sobrado, que é filla de Manolo, o “Garrincha” de Arnoia, e de María Flora que a súa vez, é filla de Felipe “dos Primos”.

• Nas fotografías deste artigo, Juan Carlos está acompañado polo “Garrincha” e a filla de Felipe “dos Primos”, e na outra acompañado polo nome da rúa do “Ruque”, alcume do veciño de retornou de Cuba e deu pulo as bandas musicais do pobo no século XX.

• Todos estes alcumes están recollidos na publicación ‘E ti de quen eres?’ Auto-editada despois de ano e medio de compilación.

• A publicación reproduce tamén 8 fotografías nas que se ven pandillas de amigos e amigas en días de voda e festa, grupos de estudantes da vella escola e dúas bandas de música.

• Os mozos e mozas protagonistas non están identificados, pero Juan Carlos explícanos que esas imaxes inclúen as caras de Luis “dos Beninós”, a “Pachana”, Rosita “do Bragas”, Isabel do “Pés de gato”, a “do Truco”, a “Cagallona”, o “Mirrolo”, o “Alegría”, o “Calote”, o “Caminoias”, o “Chafardín”.

• Aí está unha parte da historia de Sobrado do Bispo que ten que ver co patrimonio inmaterial, recoñecido pola UNESCO e organismos internacionais, estatais e autonómicos , e que inclúe contos, lingua, ritos, expresión sociais, tradicións… aínda abondosos e conservados en Galiza. 

• Para a UNESCO, o patrimonio cultural inmaterial ou “patrimonio vivo” refírese a “prácticas, expresiones, saberes o técnicas transmitidos por las comunidades de generación en generación. Este patrimonio proporciona a las comunidades un sentimiento de identidad y de continuidad: favorece la creatividad y el bienestar social, contribuye a la gestión del entorno natural y social y genera ingresos económicos. Numerosos saberes tradicionales o autóctonos están integrados, o se pueden integrar, en las políticas sanitarias, la educación o la gestión de los recursos naturales”.

Para apoiar actividades da asociación cultural

• Arias ten claro que seguirá a investigar e buscar as historias de Sobrado do Bispo e conta con Juan Carlos Forneiro “Xuco” nesa labor que levan de xeito paralelo. Tamén conta ca colaboración de persoas do pobo e algunhas de fóra para seguir nesta tarefa de recuperala memoria local, que é un dos obxectivos tamén de “Porta da Cadea”.

• A asociación cultural organiza “colleitas” e escaneado de fotografías aportadas polas familias, para expoñelas periodicamente nun lugar público. Até agora así foi na praza de San Xoán e nalgunha outra, nos momentos en que a pandemia o permitiu sen risco.

• Lembra que alcumes “temos todos”, pois cadaquén escolle un nome especial para navegar por internet, por exemplo, ben nos correos electrónicos, ou para xogar en liña con outras persoas descoñecidas …. En inglés ese nome especial chámase “nikname”, en galego alcume, en portugués “alcunha”… uns escólleos a propia persoa, e outros están postos por persoas alleas seguindo diferentes criterios.

• Pero, segundo Juan Carlos, “pobre do que careza de mote ou alcume, porque será insignificante e anónimo”. Non anotou a orixe da frase pero considera que explica parte do seu interese. Inventar, utilizar e estudar alcumes non é unha rareza en Galiza. Numerosas obras literarias e estudos fan visible o seu uso, como as de Ben-Cho-Sey, Vicente Risco, Ramón Otero Pedrayo…

• O 15 de xullo de 1945 era domingo e o xornal La Región adicou parte da páxina 4 e a última a unha “enorme tromba de agua” que afectara ás beiras do río Barbadás/Barbaña dende as 23,30 do día 14 ata un par de horas máis tarde.

• Nese mesmo día “Italia declara la guerra a Japón”, no contexto da Segunda Guerra Mundial, prodúcese un morto na provincia arrollado por un tren, celébrase Santa Mariña na aldea de Piñeira de Arcos e ábrese a fase inicial do xuizo contra Pétain, que rematará con unha sentencia de condena a morte e conmutación desta pena por outra de prisión.

• As persoas que vivían nos concellos de Taboadela, Cartelle, Celanova, Barbadás, Ourense…viviron unha realidade tráxica, afectadas pola treboada: danos incalculables en todos eles pero nos dous últimos perdéronse vidas humanas río abaixo… algúns lembran a cifra de 25, entre veciños de Pontón (Barbadás) e dos barrios ourensáns situados entre O Polvorín e o Couto. No xornal recóllense datos de 6 persoas desaparecidas nos sucesivos e diarios artigos que adicou ao ocorrido, un día na portada e o resto espallados pola media ducia de páxinas que, podía tela publicación, naquel momento.

Testemuñas daquela noite

• Nas aldeas de Muíños e Pontón viviuse aquela noite de hai 76 anos en primeira liña. Veciños das dúas aldeas como Ricardo, María, Balbina ou Olga gárdana na memoria.

• Ricardo Borrajo Rebollo naceu en Muíños e daquela noite, tiña 4 anos e medio, lembra que “sentíronse tremer as casas e moito ruído”, e o seu pai colleuno ao lombo para fuxir cara a casa dos tíos en Cimadevila polo camiño que seguían habitualmente para ir a misa na igrexa do San Xoán, en Barbadás.

• “So quedaron en Muíños a que foi despois miña sogra, Aurora, e a señora Paulina, que non se decataron de nada”, detallou. Do día seguinte lembra tamén o asombro dos seus pais “porque despois da choiva e a riada, a leña ardía moi ben como si o ocorrido fose algo tipo volcán”.

• Nos seguintes días, Ricardo e a súa familia descubriron que os muíños “do Rufino” e o que estaba no Pisco, da familia “do Pepe, do bar” desapareceran, igual ca pontiña que permitía pasalo río nese tramo.

• En Muíños as casas están sobre penedos e salváronse todas, mentres que en Pontón “cinco persoas marcharon co río e un veciño máis salvouse porque puido agarrarse a un cambón que aturou a riada”, lembrou.

• Segundo lle contaban, o río Inchafoles e o regato de Pontón (que ven de Loiro e Bentraces) xutáronse e fixeron tapón na Boutureira e cando rebordou o tapón, a auga levou consigo pedras, árbores e o que atopou.

O peor en Pontón e Ourense

• María Balvís Rodríguez vivía en vive en Pontón, tiña 10 anos cando ocorreu a maior riada sufrida na provincia de Ourense.

• Na súa familia estaban despertos porque despois dunha treboada “normal”  a avoa Nieves “veu para dicirnos que marchaban as casas polo río”.

• “Pronto soupemos que marcharan ca auga Dolores, os seus 4 fillos e o veciño Andrés que tiña unha casa moi boa de dous pisos pero el estaba maliño e díxolle á súa muller que se salvara”.

• Lembra a Lucita “a rapaza do muíño que contou que en canto puxo o pé no camiño para fuxir, a ponte e o muíño desapareceran”. No seu pobo as augas levaron o muíño de Ponte Soane “pero reconstruírono despois”, matiza.

A “terrorífica y trágica” noite na prensa

• Polo que respecta á cidade de Ourense, augas abaixo, o xornal La Región relatou que as rúas Colón e Libertad “quedaron inundadas” e os barrios do Polvorín, Camelias e o “barrio do Pan” (baixo a praza de Abastos) sufriron perdas humanas e “incalculables danos” por desaparición de vivendas, animais e terra cultivada, igual que augas arriba.

• “La mayor catástrofe se produjo en Pontón donde la avalancha de agua y materiales arrastrados adquirió proporciones aterradores y produjo el mayor número de víctimas”.

• No percorrido da avalancha de rochas e árbores, o río ensanchouse “considerablemente” ao chegar a Villaescusa, e despois na Carballeira chegou a ter 100 metros, onde antes tiña apenas 2 metros. Dende o Polvorín (xa en Ourense) a ponte non puido conter nin dar saída á auga e alí “se desparramó hasta los 150 metros de ancho”, segundo o relato xornalístico.

• Levouse a “antiquísima” Ponte Pelamios enteira “pero la avenida rugiente y galopante no pudo con el nuevo puente del Couto ni con el nuevo Puente Pedriña en el Miño”.

• Os datos que aínda recordan os veciños de Pontón, constan completos no xornal: en Pontón,  desapareceron Dolores Santos Menor e os seus fillos Digna, Rosa, Joaquín e Luciano. “Vimos al esposo y padre desventurado, Modesto Feijóo, enloquecido de dolor y espanto”. Tamén morreu Andrés Enríquez Docasar que vivía na casa de dous pisos, na que puido salvarse a súa esposa.

• “Familias de Pontón reducidas a total miseria”, pola perda de casas, campos de millo, viñas, hortas, estacas…”todo arrasado”, segundo o rexistro de danos que o xornal fixo nos primeiros días posteriores á riada.

• En Villaescusa, a familia do muíño tivo tempo xusto para saír del e ver derrubarse as catro paredes da que fora a súa casa.

• Na Carballeira “se escuchaban gritos de socorro” e no Polvorín asolagáronse as vivendas de 6 ou 7 familias que puideron salvarse a tempo ou saíron ao tellado, onde esperaron axuda. No Pozo do Inferno (actual barrio das Camelias) salvouse a familia dun tenente da Garda Civil “con el agua por la cintura y momentos antes de que la casa se viniese abajo entera”.

• O tramo do Barbaña entre o Polvorín e a prisión provincial foi o máis “castigado” e nel desapareceu Generosa Castro, de 80 anos, e os danos materiais foron dende avarías na panificadora “La Molinera”, importantes danos na casa de baños “La Moderna” de Rosendo Varela, ata a desaparición de terras de cultivo, animais, unha finca do Polvorín de varios propietarios que o converteran en “zona de copas  con merendero y sombras”.

• Nas primeiras reaccións para dar auxilio nesa noite de sábado, acendéronse fogueiras e os coches xuntáronse para enfocalas súas luces cara o tramo do río máis destrutor, para o salvamento de persoas, corpos e enseres.

En Pontón, comisión veciñal para axudar

• Un día despois da catástrofe, foron aparecendo aguas abaixo no río Miño algún dos corpos desaparecidos, unha máquina de coser, trabes, valados…

• Tamén se constatou a aparición de “desaprensivos que aprovechándose de la desgracia ajena, se han apropiado de efectos y enseres de las casas destruídas a consecuencia del desbordamiento del río Barbaña”, e dá un prazo de 24 horas para a súa devolución nos postos da Garda Civil ou na alcaldía “del barrio correspondiente”.

• O Gobernador Civil Antonio Martín Ballestero e percorreu os lugares afectados dende o mércores seguinte, 18 de xullo, acompañado por 2 xornalistas. No xornal detallan que en Pontón organizouse unha comisión veciñal “que abrió una suscripción en favor de los afectados”, e o propio “Gobierno Civil” organizou a recepción de doazóns económicas durante as primeiras semanas.

• No rexistro de doazóns, están dende a do “Caudillo” Francisco Franco, de 100.000 pesetas, a de Almacenes Alfredo Romero de 1000 pesetas, concello de Vigo 5000… e ducias máis que se ían engadindo ás de institucións como Deputación, Dióceses e o propio Goberno Civil.

• O día 1 de agosto unha gala especial no Xesteira (cine/teatro) “en beneficio de los damnificados del Barbaña” con un programa que incluíu a película “Cena a medianoche”, actuacións da Coral de Ruada e una do “recitador de cuentos gallegos” Xuliño.

• Ningún destes relatos xornalísticos vai acompañado de imaxes. O día 3 de agosto de 1945 publica a crónica “Por las tierras devastadas del Barbaña”  trala visita dun xornalista (descoñecido polo momento) que foi acompañado por unha persoa que debuxou o que viu.

• Despois, o xornal recolle as doazóns feitas no Goberno Civil, durante os mesmos días que adica a portada e parte das súas páxinas a evolución do conflito armado “mundial”: o 7 de agosto lánzase a primeira bomba atómica contra Xapón e desátase unha epidemia de cólera en India, o 15 de agosto a declaración do fin da Segunda Guerra Mundial etc.

Aniversarios da riada na prensa

• En sucesivos aniversarios, La Región adicou espazo a relatos arredor da riada.

• E non queríamos que se perdera a memoria do que foi cualificado como a peor riada sufrida na historia da provincia… aínda que igual non o foi. A mesma zona foi tamén asolagada en 1958 e no 59, o 29 de decembro, cando os máis afectados foron os veciños de Ponte Lebrona, na desembocadura do río Barbaña no Miño.
  • – Eloy Vázquez, supervivente que vivía nas Camelias e os irmáns Obeso do Polvorín, tamén superviventes
  • – Outros asolagamentos e aniversario da riada do Barbaña,
  • – a riada en Ourense por Xosé María Eguileta, arqueólogo municipal,
  • – a riada e outros sucesos

• Diego Félix é veciño da Valenzá dende hai 10 anos e a súa vida transcorre entre a furgoneta de reparto de paquetería e o seu Suzuki Swift Sport co que adestra e compite nas probas da Copa Suzuki dende 2017

• “Cando teño carreiras busco unha persoa que me substitúa no traballo para os 5 días que paso en cada circuíto e fago deporte a diario, normalmente nas beiras do río Barbadás”, detalla… e do volante da súa furgoneta de reparto pasa ó volante do seu coche de carreiras.

• En 2020 a Copa Suzuki quedou mermada a 4 probas polos motivos sanitarios que afectaron a tódolos eidos en todo o mundo, pero neste 2021 retomou a actividade habitual, polo momento,  e Diego proclamouse gañador na de Castelo Branco (Portugal )

• Na proba anterior, a de Serra Morena, levou como co-pilota a Raquel Rodríguez Trillans  que non puido acudir a de Portugal, onde o co-piloto foi Javier del Riego

• Diego quixo ser piloto dende que sacou o carné de conducir e viu unha carreira de coches. Nela decatouse de que quería ir dentro deses coches, e non xogar ó fútbol. Compite dende hai 20 anos, dende que debutou no rallye de Ourense.

• “En 2001 entroume a tolemia e merquei un Peugeot 205 para rallye, que era o único que me podía permitir, e a partires de aí os amigos eran todos do mundo do motor”, lembra.

Leva a imaxe de Barbadás nas probas

• A súa participación nas carreiras é posible, segundo explica, polo apoio económico de empresarios, amigos, os premios económicos da propia copa para os que se clasifican entre os dez primeiros de cada proba… e o seu desembolso persoal. Participar en cada carreira pode supoñer un custo de 3.500-4000 euros, dos que 600 poden ser só para inscribirse.

• “O ideal sería contar con apoio privado e público, porque os deportes de motor moven moita afección e eventos como o rallye de Ourense, por exemplo, levan a 15.000 persoas até os diferentes tramos”, relata.

• Cada carreira ten difusión en medios especializados como Cronomotor , AutoHebdoSport , espazos na prensa local, programas televisivos ou a canle Rallyes.net , que tódalas persoas seguen durante todo o ano.

• Diego comezou a levar neste ano 2021, parte do seu capó cuberto por un multicor “Concello de Barbadás, Quéreo, Víveo” para dar difusión o lugar no que vive, e espera que o apoio económico poida chegar tamén, tralas conversas mantidas sobre ese tema.

A polo Rallye de Ourense…nuns días

• Todo está listo agora na Escudaría Ourense  para a súa participación no 54 Rallye de Ourense , no que tamén se disputa a Copa Suzuki que el mesmo gañou na edición de 2020.

• “Os tramos serán na terceira fin de semana de xullo e eu adestrarei o mércores e xoves antes, os días 14 e 15.”

• Despois, quen queira seguir a este piloto da Valenzá, poderá facelo segundo o calendario previsto pola Copa Suzuki , nas probas de Ferrol, Catalunya, Alto Támega e Madrid ( xa foron os Rallyes de Sierra Morena, Rías Baixas e Castelo Branco).

• Moita sorte veciño!!!

• Lugares tradicionais de Barbadás como o bar “O Carrabouxo” e o penedo do Tangaraño forman parte da pequena historia, polo momento, dun festival de rock que naceu nunha noite de troula de 2016 e chegou en 2018 á terceira edición.

• O Tangaraño rock de Barbadás  víñase facendo en setembro. Está pendente da súa cuarta edición, adiada pola pandemia, pero é posible que tampouco se celebre neste 2021… ou si.

• Estanlle a dar voltas Nely Perdiz Álvarez e Fernando Padrón Ferro e… quen sabe. “Dependerá da normativa que se aplique a este tipo de eventos”, detalla Fernando.

• “Organizar un evento así da moitísimo traballo pero facémolo nós directamente para recortar os gastos porque en Barbadás hai moita xente nova que non ten outro festival de música no seu concello”, explica Nelly.

• A idea do evento, que comezou, en 2016 foi de Nelly e de Andoni. A estrea foi co grupo Gintonic e as súas versións de Metallica, os Ultracáns da Coruña, Azero de Teruel  e Malheira de Ourense .

• Este primeiro festival deu perdas… e os seguintes tamén, sempre asumidas polas persoas que o organizan. Fernando comezou colaborando e, coa marcha de Andoni, pasou a formar parte da directiva da asociación cultural. En 2018 contaron coas aportacións de comerciantes e empresarios, unha subvención pública para colectivos culturais e a venda de camisetas.

• En 2019 contaron con material cedido polo concello como carpa, equipo eléctrico e baños químicos… e para 2020 xa comezara a venda de camisetas para ter todo a punto a finais de setembro … pero chegou a COVID.

• Diferentes espazos de A Valenzá acolleron aos rockeiros cada ano, ata chegar ao parque dos Carrís, ao pé do Polideportivo de Barbadás . Nas redes sociais do Tangaraño Rock tendes un diario de cada festival, con vídeos dos grupos participantes, imaxes dos carteis, camisetas e do xantar elaborado por Nelly e Fernando para tódolos/as músicos e … e son a mostra do que será de novo en canto se poida…

• Invitan a calquera persoa e entidade interesada en apoiar esa nova edición para que poida celebrarse e, segundo Fernando, terá que ser “ao grande”. Ela, operadora de cámara, el, funcionario, coa paixón común de facer os malabares que sexan necesarios para ofrecer un xeito ben diferente de remátalo verán.

Outros Festivais Tangaraño sen penedo menciñeiro

• O nome do festival de Barbadás ten a súa orixe no penedo con “propiedades curativas” preto da capela de San Bieito, pero ten homólogos: hai un Festival Cultural Tangaraño na aldea de Sobradelo , no concello ourensán de Xunqueira de Ambía, onde Rochi Nóvoa Vázquez organiza dende hai 8 anos unhas xornadas con artistas de diferentes eidos.
  

• A última edición ata o momento, neste ano 2021, foi diferente ás anteriores a causa da pandemia, e xuntou músicos, cantautores, persoas do teatro e escritores en lugares representativos de varios concellos lindeiros para ofrecer teatro, música e poesía transmitidos por internet.

• Rochi, creadora do evento anual, contounos que lle puxo o nome de Tangaraño porque en Sobradelo a súa bisavoa era coñecida por “quítalo tangaraño  e correlo ar ós meniños que lle traían a casa”.

• “Correlo ar era quitar problemas respiratorios, como manchas no pulmón, e un neno ou nena con tangaraño era un bule-bule, e con esa definición me identifico eu e cadra co espírito do festival, un sen parar”, detallounos.

• Por outra banda, no concello de Mos a Asociación Cultural Tangaraño   organiza o festival Intercultural “O son do Tangaraño”, de música tradicional.

• A súa presidenta, Cari Cabezas, explicounos que o festival “é pequeno e a asociación supera moitos atrancos para organizalo, pola falla de apoio institucional”. “Cando buscamos nome, pareceunos que tangaraño  nos identificaba e era sonoro”.

• O colectivo pontevedrés ata deu visibilidade a un debuxo dese “diaño maligno” que é o  “tangaraño” (nas fotos), pero déronlle un aspecto lúdico e bailón.

• No concello de Barbadás naceron nos últimos 10 anos máis de 1.700 nenos e nenas, e as súas familias e amigos son os potenciais clientes de Francisca Bouza Mármol, “Paqui”, propietaria e artesá en La Cigüeña. 

• Estableceuse na Valenzá hai xusto dez anos, na aldea que lle gustou dende que lla descubriu unha amiga… pero chegou con moita experiencia previa en todo tipo de prendas, calzado, complementos, berces… todo o que ten que ver con nenos e nenas dende que nacen até os 6 anos, ou no caso da roupa, até os 10. “Sentí un flechazo inmediato cuando conocí A Valenzá y después de pasar 7 anos en Llobregat (Barcelona), donde llegué a tener dos tiendas, quise volver para seguir con este sector, y tenía que ser aquí, donde también vive mi amiga”, asegura.

• O local de La Cigüeña foi antes pescadería e carnicería, e Paqui deulle o mesmo nome que tiñan os seus locais de Cataluña (La Cigüeña e La Cigonya). Agora ten clientes de Barbadás, Ourense, Verín e Xinzo que atopan no seu espazo “de todo” cunha variedade de estilos e cores que se “adapta a calquera gusto e necesidade”.

• Dende que abriu, ten activo sistema de venta en liña. “Así puiden seguir atendendo a clientes que tiña en Barcelona e Suiza, por exemplo”, aclara.

  

   

“Primeiras mascotas” feitas a man

• É consciente de que moitos veciños e posiblemente clientes, non saben que dende 2015 deseña, fai patróns e encarga a unha costureira do seu pobo natal (A Forxa en Porqueira) prendas soltas e algunhas coleccións completas ideadas por ela.

• “Traballamos moitísimo os petos para bebés, xoguetes de trapo, capotas, lazos, vestidos… totalmente adaptados os gustos de cadaquén, como facía en Barcelona, aínda que alí as preferencias son algo diferentes e as familias mercan sempre prendas moi prácticas e cómodas, mentres aquí gustan máis as prendas que axudan aos pequenos a lucirse máis”.

• Paqui notou cambios neses gustos e costumes, sobre todo tralo inicio da pandemia. “Sorprendeume o aumento no número de persoas que escolleron o meu local para as compras, e persoas que non coñecían o meu traballo, comezaron a vir para evitar centros comerciais e tendas grandes”.

• Ao entrar nesta tenda pode parecer que o espazo está desbordado pola mercancía pero en realidade, todo está perfectamente localizado. E a todo o que se pode ver nada máis entrar, de provedores e feito a man, vanse engadindo as que chama “primeira mascota” para recén nados, con formas de animais, en tea e personalizadas co seu nome.

• A taxa de nacementos do concello de Barbadás leva anos no podio galego, encabezado neste momento por Ames (A Coruña), segundo o Instituto Nacional de Estatística. Cunha veciñanza formada por 11.158 persoas, Barbadás é o lugar ideal para tendas como a de Paqui, ou como a de “Carussa Baby”, as dúas con oferta integral para os veciños máis novos.

Décimo aniversario todo o ano

• Paqui comezou a “celebrar” o décimo aniversario de La Cigüeña en marzo con descontos que manterá até que remate 2021.  Serán entre o 15 e o 50% que irán variando cada semana ou cada mes.

• O profesor de “Lengua y Literatura Castellana” David González Couso, descubriu á escritora Carmen Martín Gaite ca lectura recomendada na súa etapa escolar da novela Caperucita en Manhatan. Hoxe, despois de adicarlle moitas horas de investigación e lectura, e varios libros, aborda un roteiro literario por San Lourenzo de Piñor arredor da vida e obras da autora, filla, neta e sobriña de ourensáns, co pulo do Concello de Barbadás.

• David adica gran parte do seu  blogue “Alas de libélula” a autora salmantina que pasou os veráns da infancia e xuventude en Barbadás e agora traballa co concello para dar pulo ao roteiro literario que propón no libro publicado en 2020 El rastro del verano: itinerario para ler a Carmen Martín Gaite, ca colaboración da mesma institución local.

• No seu blogue recolle todas as súas investigacións en forma de artigos, colaboracións  en publicacións colectivas, nun documental en unha longametraxe ca mesma temática, pero tamén os traballos adicados a outros autores, como os da revista Inviable , ou a bibliografía de mulleres escritoras, un dos seus temas favoritos…

• Carmen Martín Gaite faleceu no 2000 e ese mesmo ano, David reactivou seu interese pola autora tras ler o artigo de María José Miragaya, en La Región “Piñor, el pueblo donde jugaba Martín Gaite”, arredor do libro Las ataduras da escritora salmantina. E tras retomar a lectura dos primeiros libros da autora e das súas conferencias, atopou a importancia de Piñor nos seus escritos.

De tese doutoral a… sete libros

• “Xa fixera un traballo sobre ela na universidade pero retomei a lectura, afondei nesa relación da súa vida con Piñor e acabei por adicarlle varios libros, porque é un tema que o resto da súa familia e investigadores deixaron de lado, a pesares de que varias das obras só se explican como recreacións do que viviu nesta aldea de Barbadás”, asegura.

• Das lecturas, indagacións ca familia e achegados (a irmá Ana María Martín Gaite, a amiga Martinell, Amado Perille …), cos veciños de Piñor, coa propietaria do pazo de Lemos (Eulogia Pulido Vázquez, falecida este mesmo ano 2021 e amiga da familia Martín Gaite), David descubriu que os nomes e lugares de Piñor, reais e inventados, mestúranse nas súas principais obras: Retahílas, El pastel del diablo, Las ataduras, as auténticas “novelas de Piñor” da autora.

• E nese contexto, nenos e nenas protagonistas teñen arredor de 10 anos, e a escritora envorca neles as súas propias vivencias da liberdade, busca da independencia con amigos e amigas da aldea, enriquecemento persoal coas conversas coas persoas maiores…

• David descubriu, entrelazou e desenvolveu os seus escritos arredor desa vida con 7 libros ata o momento  dende Una propuesta de lectura para Caperucita en Manhatan, de 2008 con Publicaciones Procompal  ata El rastro del verano: itinerarios para ler a Carmen Martín Gaite), prologado por Emma Martinell Gifre (secretaria e amiga íntima que acompañou a Carmen M.G. na ambulancia cara o hospital no que faleceu), e ilustrado con debuxos de Andrea Reyes (e mapas de Xosé Poldras  .

Proxecto de roteiro

• O libro segue “o rastro de verdade que habita na literatura” de Carmen, tal como indica o autor, en el detalla varios xeitos de xunguir os lugares nos que se desenvolveu a vida da escritora que recibiu en vida premios como o Nacional de Literatura.

Casa que foi propiedade e vivenda da familia de Carmen Martín Gaite, até o ano 1965. Foto Rosa Veiga

• Así, González Couso propón:
  • ruta polos lugares nos que viviu (Salamanca, Barbadás, Madrid, Portugal, Nova Iorque…).
  • ruta por Piñor: polos lugares que foron o seu “refuxio de infancia” e onde transcorren as “novelas de Piñor”, cheas de referencias a lugares comprendidos no “triángulo máxico” entre Ousande, o monte Ervedelo e o monte  de Santa Ladaíña. Cada un dos percorridos podería facerse en 2 horas.
  • ruta Madrid anos 50: polos cafés literarios.
  • ruta por Ourense: cidade na que varios familiares foron intelectuais e inventores, “precursores da Xeración Nós sen o compoñente galeguista daquela” . Entre eles, o fundador do primeiro Ateneo e das tertulias no número 6 da praza do Ferro,(“a tertulia do Gaite”), o pioneiro no combate contra a pandemia de cólera de 1854 ca elaboración dun tratado, ou o inventor dun sistema de alumeado público da cidade que finalmente fracaso unas probas.

• Ademáis dos roteiros literarios que poden percorrerse en Piñor e nos outros lugares estudados polo autor, o libro adica senllos capítulos as “novelas de Piñor” facendo de guía para a súa lectura e comprensión.

• Pode ser o mellor xeito de comezar a coñecer a esta escritora recoñecida internacionalmente, e que foi veciña de Piñor nos seus anos máis felices.

• Enzo e Alexandra “Alex” teñen 6 anos, son primos e viven na Valenzá. Hoxe mesmo (até o 6 de xuño) están en Málaga para competir na categoría “Academy” do campeonato de España de “karting”.

• Este ano é o primeiro no que se permite a participación de menores de 7 anos. Eles dous serán os únicos representantes galegos nesa proba e “competirán” con outros dous pilotos de cada Comunidade Autónoma. Na categoría “Academy” todos e todas as participantes levan premio.

• As seguintes datas serán do 2 ao 4 de xullo, en Valencia, entre o 10 e o 12 de setembro en Toledo e do 8 ao 10 de outubro en Zaragoza, sempre co equipo da Escudería Barbadás.

• Con eles adestran Nico, as irmás Valeria e Mara (tamén da Valenzá) e Dani, do concello de Nogueira de Ramuín, para adestrar e xogar xuntos en diferentes instalacións espalladas por toda Galicia, na que se forman e divirten pilotando eses pequenos automóbiles monoplaza.

• Estes nenos e nenas seguen nas súas casas a afección que xa tiveron os seus pais e nais, todos pilotos ou copilotos de automóbiles de competición de maior tamaño e cilindrada.

• Por exemplo, David Figueiredo, pai de Enzo, lembra que o neno comezou a interesarse polo mundo do motor cando tiña 4 anos. “Despois dunha proba na que eu competín como piloto, veu falar comigo todo serio e díxome que quería que eu me retirase porque ía comezar el a correr”. A nai de Enzo, Belén González, é copilota.

• No caso de David, esta afección é habitual na súa familia, pois o piloto José Pavón  era primo da súa nai, e o seu pai correu tamén en numerosas probas. “O día que eu nacín el estaba a participar na San Martín, o 19 de decembro de 1970”, relata.

• Pola súa banda, “Alex” comezou a correr cando tiña 5 anos, e segundo o seu pai Marco Antonio Fernández, porque quería probar “e para poder xogar cos outros nenos e nenas que fan karting”.

Adestramentos con moita motivación

• Para adestrar, cada 15 días adican un día en algún dos pequenos circuitos galegos como o de Monterrei  (en Pereiro de Aguiar, moi preto da cidade de Ourense), Porriño, Soutelo de Montes, A Pastoriza, As Pontes de García Rodríguez.

• Nun repaso de características, os pais e nais que adestran a estes pequenos, aseguran que en Galicia ningún ten o tamaño e infraestrutura semellante ós circuítos de competición,     asegura Marco Antonio.

• Cada kart é revisado continuamente polo equipo familiar, mentres os pequenos pilotos se centran nas súas principais “metas”: estar cos amigos no caso de Nico e Dani, competir e participar nas carreiras para Alex e Mara e para todos, o importante é poder xogar e estar xuntos, e niso concordan cando se lles pregunta.

• Este grupo é a canteira máis nova do “Karting” da provincia de Ourense, e case todos de Barbadás. Pero tamén hai pilotos ourensáns nas  categorías para nenos e nenas de máis idade.

• A empresa de Mónica chámase “Humanas, Salud Organizacional S.L.”  , con sede en Sobrado do Bispo, e os seu traballo fai que cada mes viaxe a Barcelona, Madrid, Vigo… e de volta a Barbadás.

• Desenvolve programas formativos e de avaliación  en empresas variadas e dispersas pola xeografía. “A primeira chamada dunha empresa soe ser para que lle fagamos unha avaliación de riscos psicosociais e de clima laboral, e así comezou a nosa relación ca alemá Lidl en 2014”, lembra.

• Daquela, o traballo desenvolto valeulle a Lidl o premio de “Empresa Saludable”  do Instituto Nacional de Saúde en 2017 e a Mónica o comezo de recoñecementos, a inclusión no “Top100”   de mulleres líderes en España    “e posicionamento en Google con termos como conflito psicosocial e empresas saudables”.

• Hoxe colabora con empresas como Acciona, ACS, CLECE o SILO, as galegas Tesol Group ou empresas deportivas como o Celta de Vigo e o Fútbol Club Barcelona, nos que desenvolve programas formativos para a motivación no traballo en equipo. Tamén colabora ca Cofederación de Empresarios de Ourense (CEO) en actividades formativas.

• Neste momento, unha das súas satisfaccións está no interese amosado polo seu traballo en Latinoamérica e, sobre todo, México. “Teñen un concepto de saúde moito máis valorado que o noso e aló os asalariados pensan en dirixir parte do seu traballo a conquerir un seguro sanitario, mentres nós non valoramos suficientemente ter unha sanidade pública”.

Do absentismo á saúde laboral

• En Latinoamérica e Estados Unidos as empresas coidan a saúde mental e as axencias aseguradoras teñen que xestionar o absentismo, polos altos custes que supón.

• “En España, en 2013, antes das últimas crises, o absentismo estaba en cifras do 3,5 por cento e neste momento a media é dun 8,6  inaceptable dende calquera punto de vista, e algunha afronta un 20% de absentismo”, relata. Isto supón un “elevadísimo custe para empresas e Seguridade Social, pero segue a ser un tema tabú que ten que ver ca saúde mental e física e co funcionamento inhumano das empresas que se adican a despedir e despedir nas crises”.

• A fundadora de “Humanas” ten claro que o “engranaxe” laboral é o que da movemento á economía “por iso hai que coídalo, pois sufre moito co desgaste e o seu lubricante é a esquecida comunicación”. Propón que as empresas gañen diñeiro “dun xeito diferente, non a costa da saúde dos traballadores, senón grazas a saúde deles”.

Experiencia en grandes empresas

• O seu empeño actual na empresa “Humanas” resposta a súa propia vivencia como enxeñeira e responsable Prevención de Riscos Laborais en obras civís como o AVE, para Gobernos como o de Navarra ou Cataluña. Durante 13 anos aprendeu que nos equipos de traballo “é moi importante exercer un liderado diferente ó convencional, pois as emocións inflúe en como falamos e facemos as cousas e a relación entre emocións e saúde é indiscutible”, asegura.

• Foi unha aprendizaxe a costa da súa propia saúde que resume como “un longo traballo persoal para localizar os leóns e deixar de correr”, e que comprendeu despois de formarse nese novo eido e de aplicar “o método científico de proba/erro” no seu propio traballo. Volveu a Sobrado onde vive o seu pai, e comezou cun informático de Ponteareas (hoxe socio) e unha emprendedora ourensá con ideas semellantes. O equipo foi medrando.

• Da súa formación e experiencia xurdiu a empresa en 2013 e o libro “Creando empresas humanas: La empresa 3.0” en 2018 e dos contactos en México saíu unha colaboración exclusiva ca empresa “Yana” para implantar en España a súa aplicación informática de acompañamento emocional.

Produción executiva na película “Luarada”

• Entres os proxectos en marcha, tamén está o da película “Luarada”, dirixida por Óscar Doviso, gravada en 2020 arredor da historia documentada do “lobisome” Manuel Blanco “Romasanta” autor confeso de, polo menos,  13 crimes en varias localizacións da provincia dende de 1845.

• Hai dous ano propuxeron a Mónica participar no equipo de produción executiva e no de comunicación, e antes da pandemia, o equipo rematara a primeira parte da película . Ademais contan cun acordo con FIlmax para a distribución internacional cando quede rematada.

• “A pandemia parou o proxecto pois os custes de seguridade sanitaria fronte o virus foron inasumibles, e agora estamos pendentes de conquerir financiamento para retomalo ca ilusión xa reactivada en todo o equipo”, asegura.

• No equipo actoral está Héctor Martínez, veciño tamén de Sobrado do Bispo. Interpreta o papel do irmán dunha das vítimas

• Ángeles, unha enfermeira  moi interesada na restauración, e o seu marido Guillermo, aparellador percorreron Galicia durante anos. A finais dos 80 descubriron en Bentraces un pazo en ruínas e ficaron namorados del… e así comeza a historia recente do pazo de Bentraces.

• Os seus fillos, Guillermo e Mar Vázquez Peñamaría lembran que seus pais atopáronse cunha construción que tiña varios propietarios e os caseiros Genebrando e Flora “vivían en donde estaba la cocina”. Decidiron quedarse.

• Guillermo explica que aquela propiedade con edificio histórico e espazo de 2 hectáreas limitada por un muro medieval, “se les hizo muy grande y pidieron fondos europeos destinados a recuperar y conservar edificios de este tipo para turismo rural. A mediados de los años 90 consiguieron tener un pazo-hospedería de fines de semana con 1 o 2 trabajadores, y vivienda para todo el año”.

• Os irmáns Guillermo e Mar Vázquez Peñamaría lembran vivir como una “pesadilla para adolescentes” o traslado dende Madrid a esta vivienda, na que os seus pais puxeron en práctica a súa afección polo paisaxismo e a restauración. “No eran profesionales de la jardinería pero su amor por la tierra, su apuesta por este lugar y por la recuperarlo hicieron posible que ahora contemos con este espacio frondoso y especial”.

• A chegada das novas tecnoloxías, segundo Guillermo, rebordou as posibilidades dos seus pais de manter a hospedería, na que non había cafetería nin restaurante, así que “la actividad fue decayendo hasta cerrar al público” a comezos do novo milenio.

• Guillermo estudou Dereito e volveu a Bentraces para buscar traballo e atendelo xardín, sen chegar a estar nunca colexiado como avogado. “Cuando descubrí todo lo que había alrededor del pazo me pareció un entorno verde único y decidí darle un nuevo brío económico, dirigiéndolo a la celebración de bodas, porque me pareció que había muchas personas cuyo perfil hace viable un mercado de eventos en el que podemos situarnos”.

Xardín pacego colorido todo o ano

• Comezou con actividade de hotel pequeno – media ducia de cuartos- para capitalizar o seu proxecto e facer reformas, ós poucos. Levan 4 anos abrindo o espazo pacego para vodas e outros eventos.

• Antes da familia de Guillermo viviron alí un Bufo Real e unha ducia de familias que foron propietarias do pazo dende a súa construción hai 600 anos. Todas elas deixaron blasóns nas diferentes fachadas en diferentes épocas, dende a construción no século XV até as reformas do século XVIII e máis recentes.

• Arredor da edificación, a nai de Guillermo e Mar foi creando un xardín exuberante e único,  e actualizou a decoración interior do hotel mantendo elementos tradicionais e engadindo outros máis mediterráneos, franceses…

• Os que escollen o pazo de Bentraces para o encontro familiar, ou empresarial, gozan dun xardín de 2 hectáreas que rodea unha construción datada nos séculos XV, XVII e XVIII, e dividido en diferentes espazos por sebes de buxo.

• Dende marzo e abril as cores primaverais no pazo son os morados da Glicinia  centenaria da entrada do pazo e os lirios, co seu arrecendo no espazo que ocupan. Tamén aparece a exuberante Gunnera que ocupa o pé das escaleiras de acceso ós cuartos.

• En xuño as hortensias brancas, azuis ou rosadas, segundo  o ano, fan burbullas de cores en cada recuncho. En xullo e agosto as flores pequenas do romeu, lavanda, enredadeiras, seguido, en setembro, do escurecemento das hortensias…e en poucos meses, volta de novo.

• No inverno as cores visibles son das camelias, magnolios, laranxeiras e cerdeiras. E Durante todo o ano, cambian de cor as follas dos carballos, e os abrollos de toda a vexetación.

• Capela, pérgolas con columnas de pedra e un novo pavillón acristalado e rodeado de bosque galego, son algúns dos elementos que se poden gozar dentro dos muros pacegos de Bentraces.

• A asociación veciñal “A nosa aldea” comezou hai catro anos a dinamizar a vida social, lúdica e cultural da parroquia de Barbadás e das poboacións máis próximas. En 2021 traballa co concello para revitalizar  o “pozo redondo” e a zona do “Pisco” con un sendeiro pegado ó río entre Mourián e A Boutureira.

• Pedro Freire e Modesta Seara teñen traballo como policía local e enfermeira, e son presidente e vicepresidenta respectivamente da asociación veciñal que dende 2017 se propuxo “recuperar a vida comunitaria, tan característica do rural”, segundo explican.

• Consideran que salvo a Valenzá, o concello de Barbadás é de carácter rural cas vantaxes que iso supón no día a día, pero no entorno do edificio administrativo do concello, quedáronse sen vida social en común e até sen a festa de San Xoán , así que para arrincar, organizaron actividades como clases de ioga, bailes latinos, zumba e talleres de memoria.

• “Non contábamos con tanta participación pero se ve que había gañas despois de anos sen actividade veciñal”, concreta Modesta. “Hai persoas que non se coñecían antes de participar nesas clases así que a asociación recuperou todo o seu sentido”, apunta Pedro.

Festas populares e graffiti

• En 2017 comezou a recuperación das festas: a de San Antón (a máis popular) do 17 de xaneiro, é unha cea diante do local social (ó pé da capela de San Mauro) con música tradicional de grupos da escola municipal de música.

• A festa de San Xoán do 24 de xuño celébrase dende ese ano diante da igrexa parroquial (adicada a ese santo do comezo do verán) e trocou as sardiñas por churrasco e viño da casa, tradicional en Barbadás. Tamén volveu o magosto do outono, e a xuntanza celébrase no local social con música de gaitas.

• O 2020 a actividades comunitarias foron canceladas pola pandemia de COVID pero si se fixo unha homenaxe ás rianxeiras da aldea cun gran grafitti no muro da curva de Soutovello, pintado por Camilo da Silva. En 2021 remataránse as pinturas no muro para homenaxear ó viño, e a veciños populares na contorna, antes do verán. O proxecto é rematar o muro que xa homenaxea, nunha parte, ás rianxeiras e a María Carril por ser unha delas.

• Esperan poder retomar a Andaina solidaria anual que até agora destinouse a persoas con doenzas como esclerose ou cancro e invitan a todos os veciños e veciñas do concello a participar nas actividades organizadas pola asociación que xunta neste momento a 60 familias.

Senda de Mourián á Boutureira

• Neste 2021 a asociación comezou a traballar co concello no proxecto de recuperar e sinalizar o sendeiro que sae da aldea abandonada de Mourián e pasa pola contorna da aldea dos Muíños, polo “pozo redondo”, a fervenza do Pisco, O Pontón e chega até a Boutureira.

• Todo o traxecto irá pola beira do río Barbadás, chamado tamén Muíños, Villaescusa… O equipo técnico busca solucións para pasar dunha beira á outra para sortear penedos derrubados e zonas afectadas pola estrada de Celanova, que cortou o camiño vello cara Bentraces.

• “Ese tramo do río conta con vellos camiños agora cortados,  e utilizouse sempre como zona de baño no verán, así que propuxemos melloralo e aproveitalo para dinamizala zona” lembra Modesta. Ademais, nos meses pasados aumentaron as persoas que camiñaron por ela.

• Pedro apunta que nas aldeas abandonadas de Mourián e Muíños hai casas que poderían acoller algunha actividade de atención a paseantes, bañistas e sendeiristas. Non hai nada previsto polo momento, segundo explican, pero animan a quen queira dar pulo a esa posibilidade.