• Lola García Romaneli vive na Valenzá hai 20 anos e alí comezou a compaxinar técnica, creatividade e vida familiar. En Barbadás creou pezas tecidas con agullas e fíos e impartiu talleres de calceta, ganchillo e “patchword”, durante 12 anos.

• Dende 1998 ten a Carta de “Artesá de Retacería” (tradución do Ministerio de Industria para «patchword») e foi a primeira artesá de Galicia con Carta de “Centoneira” (tradución da Xunta de Galicia para “patchword”). Dende 2004 ten a Carta de Artesá de Calceta e Gancho .

• Hai sete anos que a súa actividade pasou a ser empresa con local propio para talleres e tenda na cidade de Ourense  e desenvolve, como actividade paralela, un “activismo” defensor da economía local, dos produtos tradicionais e naturais e da riqueza patrimonial.
  “De pequeña comencé a firmar mis dibujos escolares con el nombre de Logaro, y hacía broches con cables de colores que unía con un alicate para venderlos a 5 pesetas y seguí ese camino”, lembra.

• No taller cántabro da súa nai coñeceu os materiais téxtiles; na universidade de Palencia titulouse como Enxeñeira Agrónoma, e de volta ao eido téxtil pasou 20 anos de feira en feira por Europa e América para vender traballos calceteiros de cores variadas, que sempre tiveron boa acollida.

En marcha peza de calceta “Louredo” de Barbadás

• Da súa paixón calceteira saen continuamente pezas artísticas, prendas e patróns con nomes como Teselas, Toscana, Auria.

• Obradoiros en varias cidades de España e numerosos contactos levaron a Lola a seguir unindo fíos.
  Durante a pandemia uniuse a outr@s 5 tecedor@s de todos os continentes para organizar o evento en internet  “El mundo Teje” . A segunda edición será física, e celebrarase no concello de Cabanas (comarca coruñesa do Eume) .

• Lola contou coa tamén artesá Bea Carbón  e co interese do concello coruñés, para dar pulo a esta celebración do tecido artesanal , arredor da transformación artesanal da la, e con materias primas con valor engadido, como a la de ovella galega, en perigo de extinción.
  “Bea y yo localizamos y visitamos  algunas de las explotaciones gallegas registradas en Asovega, recogimos lana de ovejas autóctonas y la hilamos para estudiar sus posibilidades”, relata.

• Neste primeiro traballo de colleita e fiado, Lola descubriu que a calidade da la é moito mellor da esperada e ve viable un proxecto maior que espera chegar a ter unha Denominación de Orixe para a la de ovella galega e os procesos de fiado e elaboración de todo tipo de prendas e pezas con esa base.

• A la das granxas  “A Ciruxana” de Viana do Bolo ( provincia de Ourense ) de Feal de Cabanas (provincia da Coruña) será a materia prima para unha peza chamada “Cabanas” que estará no evento dos días 10, 11 e 12 de xuño, e para outra que levará o nome do bosque de “Louredo” de Barbadás.

• Lola coñeceu o bosque e atopou nel un ambiente cheo de luz, sons de primavera e tranquilidade no que espera tecer unha das súas pezas.

Sempre creando

• A cabeza de Lola non para e con todos os “fíos” enreda contactos e participa en actividades que promocionen a calceta e calquera outro xeito de tecer, con agullas, con forquiñas, con ganchiños… Ela fía no seu espazo “Hilokune”, debuxa patróns, idea pezas como bufandas, chales, xerseis, fitas para o pelo.E inventa puntos de encontro que triunfan entre calceteiros e calceteiras de Galicia como “Ven y Punto” ou novas creacións co nome de “logarezas”, visitas a espazos de produción e elaboración de la, talleres de calceta, de fiado, de tecer calcetíns, de bordado con lá…

• Iremos contando, que isto non acaba.
  E estaremos pendentes desa peza “Louredo” arredor dese espazo noso que para Lola é inspirador.

• Josu preséntase, sempre que xurde a ocasión, como o neto “do Pepe do Truco e da Basilisa” de Sobrado do Bispo (Barbadás), alí pasou parte da súa infancia e alí volveu tras rematar os estudos. Ás veces sente a necesidade de emigrar fóra de Galicia por tema laboral, como xa fixeran os seus avós cara Alemaña, pero non deixa de procurarse traballo, activamente.
  “En España e en Galicia fálase moito de potenciar as novas promesas no deseño pero no eido laboral, en realidade, só dan traballo a deseñadores e patronistas sénior”, lamenta despois de anos de formación e só uns cantos meses de contratos.
  “As empresas de moda de Galicia buscan sempre persoas con 5 anos de experiencia, pero eu non podo tela se nunca me collen para deseñar, e iso que non parei e vou tendo traballos en tendas”.

• Lembra a súa etapa en Nicandra (Verín) como axudante de patronista ou os meses de traballo nunha tenda do sector, en Ourense, ata hai unhas semanas.

• Fixo os seus estudos de Técnico Superior na Escola de Patronaxe de San Sebastián  que escolleu entre as galegas e as do resto de España porque era unha escola innovadora, en proceso de “implantar aprendizaxe por proxectos dirixido ao traballo posterior en empresas externas”, detalla. Rematou estes estudos en 2017.

• Tamén foi axudante de vestiario no musical “Sueño de una noche de verano” durante unhas semanas de 2019 e antes tivera prácticas durante 4 meses na empresa “CausalyReal”, hoxe desaparecida. Despois das prácticas optou por volver a Barbadás “porque esperaba ter traballo no potente sector de confección e moda galegos”.

Encaixe en Camariñas, quizais desfile en Sobrado…

• Fronte á temporalidade laboral, no que si atopa continuidade é en desfiles e concursos como o que organiza cada ano o concello de Camariñas arredor do encaixe, ou na súa aldea, en Sobrado do Bispo, cando son as festas.

• O primeiro no que participou foi no organizado para a gala do comercio de Barbadás, na Valenzá no ano 2019. Alí tivo coñecemento doutro en Mondariz e comezou a xuntar e desenvolver ideas novas.

• En Camariñas  participou nos últimos tres anos (2019, 2021 e 2022) nos que sempre foi finalista . Agora está a espera de novas convocatorias autonómicas e estatais, e da celebración das festas de Sobrado do Bispo no primeiro domingo de xullo, no que espera que este ano volva o evento do desfile.
  “A convocatoria de Camariñas é moi especial para min, co traballo de preparar varias pezas fun evolucionando e profesionalizándome e descubrín o encaixe,  que está a ser unha peza moi inspiradora para as miñas coleccións nas que o integro perfectamente”, asegura.

• A súa participación neste ano 2022 (foi en abril) tamén foi “especial” para Josu pois “só foi posible grazas a dúas persoas” que son os deseñadores Jaione Ventura e Álvaro Blanco, relata agradecido.

  

Encargos e pandemia

• Estuda a súa participación en novos concursos sen parar na súa actividade creativa. “Coso algo case todos os  días, nalgún momento para o vestiario dunha cantante de discoteca móbil, e na pandemia para varias persoas que me descubriron en youtube”.

• Na pandemia, a finais de 2019, Josu creou o evento “¿Qué pasa en casa?” e animou ás persoas que tiñan roupa deseñada e cosida por el, a gravarse con ela posta. Editou un vídeo que recolle tódalas colaboracións, publicouno na súa canle de youtube e supuxo un pequeno salto para o deseñador que xa traballaba para eventos e seguiu a facelo.

• Escolleu esta profesional desde que estudou Educación Secundaria: cando estaba no segundo curso descubriu a serie televisiva “One tree Hill” na que unha das actrices interpreta a unha deseñadora. “En seguida me fixei nela e no seu traballo, pero eu non sabía nin unha árbore así que xa me puxen como meta estudar Bacharelato artístico e fíxeno na Universidade Laboral, en Ourense”. E aí comezou todo.

• Agora os seus deseños non parten dun debuxo plano. “Sempre parto da idea arredor dalgunha prenda que me motive e emocione se a imaxino feita e colocada sobre algunha persoa”, confesa.

• Mentres segue a súa procura activa dun traballo “no seu”, segue a  deseñar e confeccionar para mulleres pola satisfacción que sinte “cando algo plano como é un cacho de tea trócase en segunda pel, con costuras e cortes que transmiten algo, hoxe pode ser unha imaxe atrevida, mañá delicada, noutro momento pasota…”

• Sorte na procura do traballo soñado!!

(Josu é “Yosuconjota” nas redes sociais)

• Estrella Rajo Castro dá a metade do nome a librería Espa,  situada no número 81  de A Valenzá. Abriu hai algo máis de 40 anos e ata a súa xubilación, foi ela quen  a atendeu mentres o seu marido Francisco “Paco” traballaba como docente.

• Filla dun pai que traballaba para Renfe, pasou parte da súa infancia en Monforte de Lemos. Alí, con 14 anos comezou a traballar nunha zapatería. O seu pai comezou a ir e vir entre Monforte en Ourense e un amigo faloulle de que calzados Diéguez (tamén zapatería Batey) buscaba dependenta para a súa tenda na rúa Progreso.

• “Éramos dez dependentas e con ese traballo víñenme a vivir para Ourense, coa miña tía, uns anos antes de que os meus pais se viñesen tamén, cando comezaron a circular as máquinas de tren eléctricas”, lembra Estrella.

• Casou con Francisco, un mestre fillo das Lamas (Barbadás) e marchou con el a Casardeita, no concello de Ramirás, onde daba clase. Tamén vivíu na rúa Marcelo Macías en Ourense e decidiu traballar de novo. “Sempre quixen traballar nalgo e probei a voltar por calzados Diéguez pero non puido ser, así que falamos de abrir unha librería”, segue.

• Mudáronse á Valenzá, e na casa había un baixo libre que prepararon e abriron como librería . O nome acordárono xuntando parte dos seus nomes, como era habitual naqueles anos 70 e 80: foi e segue a ser a librería “Espa” (de Estrella e Paco).

• “Alí vendíamos libros, e moitísimos cacharriños e cousas para regalos que no principio íamos buscar nós a Portugal cada sábado; víñamos mercar moita xente que nos coñecía de Ramirás, de Bentraces, de Ourense…”, detalla.

• O seu marido, “Paco” facía a provisión de libros  para a librería no almacén de Stylo, na rúa Nova de Ourense. Estrella atendía o local durante todo o día e tiña instalada mesmo unha pequena cociña donde se xuntaban amigos para comer “ou tomar unha tónica”, lembra.  Naquela época, Estrella vivía no baixo da librería, alí planchaba, ganchillaba, bordaba… “todo o que se poidera facer para saír adiante”, comenta.

• “Ao redor non había edificios, só algunhas vivendas familiares e unhas tres tendas: a da Julia (na casa que hoxe está na rotonda da Familia), a da Preciosa e o Campelo  (cerca do comezo na Valenzá) e a da Teresita,  na rúa do casco vello que vai cara a igrexa de San Bernabé e que tiña tamén carnicería.”

• Estrella tivo a súa vida na librería durante 25 anos, ata que o seu marido se xubilou. “Os nosos fillos animáronme nese momento a que me xubilara tamén para que comezáramos a facer cousas xuntos que antes non podíamos, porque había que traballar para saír adiante”, a partires dese momento, Estrella non o pensou moito e co desenvolvemento urbanístico da zona puideron vender algunha propiedade e facer xuntos unha vida máis tranquila.

• “Hoxe meus fillos viven nas Lamas, e traballan (enfermeira  e catedrático universitario da Universidade de Vigo en Ourense)” e ela segue a vivir no edificio na librería.

• Hai 16 anos fíxose cargo do local un traballador da librería Stylo, agora xubilado, pero aínda segue a atender ao público a súa esposa.

  

• A historia da Finca Fierro xirou nos últimos séculos arredor dunha soa propiedade que tiña unha casa señorial, unha capela e un pombal (que permanece). Esa leira foi partillada entre varios promotores urbanísticos e ocupada por variedade de construcións e familias nas últimas décadas do século XX e as primeiras do XXI.

• O arquitecto Alberte Pérez Rodríguez investigou ese espazo do concello de Barbadás. Alí existíu nos anos 60 un proxecto que Alberte engadiu na exposición “Ourense Imaxinado” de 2015 no centro cultural Marcos Valcárcel, na que se amosaron outros 9 proxectos non executados no veciño municipio.

• Na Finca Fierro, segundo lembra Alberte, quedou sen executar un proxecto de modernización baseado na “arquitectura industrializada”, tendencia dende os anos 20 na escola alemá Bauhaus, entre outras.

• A Caixa de Aforros Provincial de Ourense proxectou nos anos 60, construír nos 56.000 m2 da Finca Fierro un complexo con aulas, teatro, cine  para mozos e mozas “de altas capacidades”, anos despois de que os herdeiros da finca hipotecaran a súa propiedade para marchar a América.

• Segundo foi sabendo Alberte na súa investigación, o daquela presidente do consello de administración da entidade bancaria era Antonio Alés Reliein , que tamén era arquitecto e pediu opinión para este novo proxecto ao arquitecto ourensán recentemente chegado de Madrid, Javier Suances.

• Suances fixo de intermediario propoñendo a idea a algún arquitecto xa destacado naqueles anos, que o rexeitou, e despois ao pontevedrés Alejandro  de la Sota. Este aceptou a proposta en 1964 ou 1965 , aínda que tardou un par de anos en comezar a traballar nel.

• Alberte lembra que o arquitecto tiña moita relación con Galicia, tanto familiar (a nai era de Ribeira, os veráns pasábaos en Sanxenxo, o seu pai fundara o Museo de Pontevedra) como por amigos que sempre conservou, como o fillo de Castelao.

• Para o proxecto, a Caixa de Aforros encargou o plan topográfico do terreo (na imaxe “levantamento topográfico”) ó aparellador Gregorio Bueno.

Máis arquitectos implicados

• O proxecto de De la Sota é “espectacular” para Alberte, pois soubo “resolver coa mesma sección todos os volumes, adaptándose perfectamente as diferentes curvas de nivel dese terreo, que ten diferentes alturas”, e para chegar a ese resultado,De la Sota encargou ao tamén arquitecto  Manuel Gallego Jorreto unhas fotos para avanzar no traballo.“M. Gallego envioulle fotografías da aldea de Balcaide, no concello de Teo, como mostra da arquitectura tradicional galega adaptada ao terreo e De la Sota tívoas como referencia para asentar en diferentes niveis os edificios do complexo que tiña entrada por abaixo e colocábanse en zig-zag cara arriba”, detalla.

• Nese complexo non construído había unha recepción na parte superior,  aulas, biblioteca, cociña, comedor, teatro, edificio para xogos, campo de fútbol (ver imaxe da “planta usos”), deixando libre un espazo na parte superior que anos despois ocupou a residencia “Nosa Señora dos Milagros”, que segue alí, na estrada cara Piñor.

• Unha parte do espazo, no plan de De la Sota, quedou para hortas que abastecerían de productos á cociña do complexo.

Innovación arquitectónica da época

• A arquitectura de De la Sota “estaba a facer vangarda na España franquista” segundo os textos de “Ourense Imaxinado”. Na exposición sinaláronse as innovacións deste proxecto que respondeu ó interese do arquitecto nas posibilidades que ofrecía a produción en serie, tal como se facía no eido internacional dende a Escola Bauhaus, por exemplo.

• “Na residencia de estudantes pon en práctica a construción con elementos prefabricados, seriados, que xa ensaiara na casa Valera en 1961. Andaba a fixar a atención na busca de solucións estandarizables nas que centra a súa investigación técnica. Cos paneis Horpresa de formigón pretensado atopa rixidez e versatilidade de transporte e colocación. Mais tamén achega enxeños propios que non existen no mercado, como é o caso das portas de paneis de madeira forrados en aceiro co que consegue illalas do frío exterior e manter a calor cara ao interior”, segue o texto.

• Tamén foi novo o que expuxo para resolver a orografía, como o aproveitamento do camiño sinuoso que alí había para separar diferentes zonas do complexo segundo o seu uso, o uso de cubertas inclinadas prefabricadas.

• “Dende a cimentación, todo é industrializado co uso de formigón armado e tamén con fiestras  que se farían con deseño curvado para aproveitar o proceso de fabricación da industria dos autobuses, entre outros exemplos”, detalla Alberte.

• Os detalles de bocetos do arquitecto, fotografías de Manuel Gallego e algunha documentación deste proxecto poden verse na fundación Alejandro de la Sota.

• Co proxecto avanzado, segundo Alberte, houbo “controversia arredor da súa finalidade, porque a execución dependía da Obra Social da Caixa de Aforros, e alguén pensou que este complexo supoñía en realidade, un privilexio, e non unha atención a persoas desfavorecidas así que foi quedando adiado, e produciuse o cambio de presidencia na entidade cando Alés foi substituído por David Ferrer en 1976”.

• Ferrer contratou aos arquitectos Manuel Conde e fillo, “que reformularon o proxecto pero non se fixo tampouco así que a Caixa de Aforros puxo a finca en mans de dous promotores de Toén e empezou a venderse en parcelas”, remata Alberte.

• E aí comezou outra parte da historia, a máis actual…

• A historia dun bar de aldea pode parecer intranscendente, pero no caso de Bentraces trátase dunha das dúas ou tres actividades económicas da contorna inmediata. Na aldea máis redonda de Barbadás, hai un pazo  adicado a eventos sociais e empresariais, un artesán en proceso de cambio de local e o bar que está na estrada de Celanova (Nacional 540 esquina rúa do Canastro).

• Ilda Peralta Duarte reabriu o bar Bentraces  en novembro de 2019.
  Ilda é de Paraguay, estableceuse en Ourense hai case dúas décadas e traballou sempre no sector hostaleiro, a maior parte do tempo nos dous restaurantes  da familia do “Coto do Rano” ata que decidiu ser a súa propia xefa.

• “Me puse a buscar local por todo Ourense hasta que un amigo que vive en Bentraces me habló de este que estaba vacío. El sitio me gustó y aquí nos establecimos ese año”, explica.

• Ilda abriu e poucos meses despois tivo que pechar, a causa da pandemia. “Empezó a ir muy bien con personas que pasan por aquí, los trabajadores del pazo de Bentraces cuando tienen eventos, y l@s vecin@ que toman café a diario”, detalla.

• Dende que chegou, sabe que pode contar “con todos los vecinos y vecinas, igual que en el pueblo saben que pueden contar conmigo”. Agora, tras o parón da pandemia, comezará a retomar plans en canto poida, como o de ter un posto de pulpeira diante do bar… e outros que aínda non conta.

• “La gente se va animando poco a poco, va cogiendo confianza para salir y si todo va bien, iremos mejorando la atención”, concreta. Neste momento, a súa oferta é de petiscos caseiros con cada consumición de bebida. Prepara cada día pratos diferentes, como chouriciños ao viño, callos, tortilla de pataca, revoltos, queixo e embutidos variados.

• Ten selado de lotería e moito traballo diario que espera siga en aumento, para o que xa conta cunha traballadora polas tardes.

• A familia de Ilda medrou dende que chegou a Bentraces, igual que os seus plans de futuro na aldea que escolleu para vivir. O máis inmediato é a colaboración na feira prevista para os días 23 e 24 anunciada polos organizadores nas portas da aldea.

• A asociación “O Fonfón” de Bentraces anima a participar na feira para fomentar o consumo sustentable e coa venda e troco dos obxectos non aproveitados na casa. Ilda atenderá eses días o bar, por vacacións da traballadora, pero colaborará no aprovisionamento de bebidas e petiscos.

• Moita sorte Ilda!!

• O pintor e escultor de Parada de Piñor José Manuel Pateiro Guede retomou o seu traballo nunha pedra monumental da que está a saír Ícaro e o seu pai Dédalo, dous personaxes mitolóxicos gregos que fuxiron dunha torre na que estaban presos despois de construír ás con plumas de paxaro pegadas con cera dunha candea.

• Esta “peza”, segundo nos contou Pateiro, está comezada dende hai 15 anos e retomouna hai uns meses e non parará ata rematala. Cando o faga, espera que o destino da imaxe non quede lonxe “para non perdela de vista” como ocorreu ata agora coas que fixo antes.

• Entre elas a escultura da “Familia” da rotonda central da Valenzá, cuberta por pancartas, cores, luces e o “atrezzo” necesario para moitas celebracións do calendario anual, e tamén a de “Píramo e Tisbe”, os amantes de pedra que poder verse no barrio da Ponte, no xardín que está onde remata a Ponte do Milenio.

• “Non traballo nunca por encargo, e cando remato as obras alguén se vai interesando e as leva”, detalla Pateiro nun descanso do seu “traballo”. “Dende pequeno gústame debuxar e por ese motivo estudei Formación Profesional para ser Delineante, na Farixa, aínda que nunca traballei como tal, pero nunca deixei de debuxar”, relata.

• Do debuxo pasou á pintura e desta ata a pedra. “Meu pai era canteiro así que coñecía as ferramentas e o material e comecei a traballalo. Agora pinto con óleo e esculpo, sempre despacio, pero todas as  tardes”, confesa.

• A primeira escultura que fixo era un home atado a unha columna “de tamaño natural”, e está ben  preto da súa casa en Parada de Piñor.
  A seguinte é a de “Píramo e Tisbe”, da que fixo un bosquexo en papel e despois en terracota. “Amoseina no concello de Ourense e pedíronma así que fíxenas finalmente en dous bloques de pedra”.

• A terceira ía ser a figura dun home sentado “como unha especie de estudo anatómico” e cando estaba comezado, o falecido Recaredo Paz  viuna e quixo que a adaptara para o xardín diante do edificio da asociación Aixiña. , e alí está.

Sete meses con cada pedra

• A idea inicial de Pateiro é traballar co cincel para el mesmo, e faino con calma, así que cada un dos seus traballos leváronlle entre 7 e 8 meses. A poucos metros do “Ícaro” sen rematar, está “Job” xa finalizado.

• A escultura do novo Ícaro acompañado do seu pai o escultor Dédalo, ten lecturas diferentes e hai que percorrela en círculo para descubrir os diferentes elementos, incluído un relevo do Minotauro da illa de Creta. “Están pai e fillo no momento de preparar as ás, un momento importante que lles vai cambiar a vida, coas súas consecuencias, e saben que o teñen que facer para librarse do Minotauro, aínda que sexa unha decisión que lles reborde”.

• Pateiro comeza cada tarde (despois do seu traballo das mañás) co martelo e cincel nas mans, diante do bloque de pedra, e remata o día diante do lenzo, ultimamente diante da pintura dunha muller asomada a unha xanela e os xogos de reflexos e sombras arredor dun neno.

• “Hai anos fixera unha exposición no desaparecido café Isaac e despois comecei con estudos anatómicos tamén baseados en retratos de amigos e coñecidos a partires de fotos súas”, explica o pintor-escultor.

• Na súa casa, lenzos, pinturas, disolventes, pinceis, pedras xigantes e ferramentas de canteiro- escultor ocupan espazos interiores e exteriores, onde tamén poden verse obras acabadas como a do santo “Job” e cadros en escaleiras e  muros con nenos xogando.

• Un dos seus fillos xa experimenta tamén nas dúas disciplinas.

• A Valenzá ten dende xullo de 2021 a primeira tenda de produtos de limpeza biodegradables, na que Héctor Ortega Fidalgo re-utiliza e recarga envases para reducir máis o impacto ambiental destes produtos envasados en botellas de plástico.

• Chámase Ecomola e  espera poder celebralo seu primeiro aniversario, xa que non puido ter inauguración.

• Héctor e a súa familia viven na Valenzá dende hai 5 anos, e chegaron a Barbadás seguindo a estela dun amigo de colexio en Venezuela que se instalou na aldea de Pontón.

• “Llevábamos un tiempo deseando irnos de Venezuela, sobre todo desde que a mí me atracaron y robaron el coche, pero no sabíamos a donde ir, y ya nos decidimos cuando un familiar sufrió un tiroteo en Caracas y vivíamos tanta inseguridad que solo nos sentíamos a salvo en la Hermandad Gallega de la capital”, lembra.

• A súa nai é de Albarellos (Monterrei), pero toda a familia estaba en Venezuela, así que a decisión foi complicada. “Un amigo que vino para Pontón hablaba con nosotros cada día para animarnos a hacer lo mismo y finalmente vendimos lo que pudimos y nos vinimos en 2017”, agrega Héctor.

• Viñeron para a Valenzá e tiveron algunha oportunidade de traballo que non callou. “Ni mi esposa ni yo somos de estar en casa ni de vivir de ayudas así que, animados por una pareja de amigos que vive en A Coruña, contactamos con los proveedores de produtos ecológicos de limpieza 4Eco, de Girona que tienen más de cien tiendas en franquicia en toda España”, segue.

“O eco mola” e saíu Ecomola

• Os amigos instalados na Coruña teñen a tenda “Ecoterra” e Héctor e Mayra abriron en xullo de 2021 “Ecomola”, con produtos de limpeza biodegradables nunha altísima porcentaxe e con calidade comprobada na súa casa, antes de decidirse.

• Unha parte dos produtos están envasados na súa versión básica e “superconcentrados”, de xeito que se pode escoller e engadir o aroma no momento de mercalos. “Tenemos todo tipo de clientes, los que prefieren detergente y suavizante con aroma, los que no quieren aroma en ninguno de ellos y los que sí lo quieren en suavizante”, detalla Héctor.

• A proposta de produtos “eco” da tenda inclúe dende xel para ducha, ata lava-vaixelas, pasando por frega-chans, limpa-fogar, quita-grasa, ambientadores, limpadores tamén de superficies de madeira… e xa ampliaron a oferta inicial para ter produtos de cosmética natural como xabóns, esponxas con glicerina, xampús…

Proxecto de entrega a domicilio

• Tamén contan con esponxas naturais dunha empresa de Pontevedra para diversos usos e  fregadores, e para celebrar o primeiro aniversario da tenda esperan ter listo un sistema de entrega a domicilio, que estudan en colaboración ca asociación Centro Comercial Aberto A Valenzá… mentres seguen pensando en ampliala oferta dos seus produtos, entre os que xa teñen unha curiosa lima de uñas de cristal.

• 

  Héctor Ortega Fidalgo, de Ecomola, na Valenzá. Foto Rosa Veiga

• O bar “Acordes” leva unha semana co seu novo proxecto para dar pulo a actividade do  local do que se fixeron cargo hai uns meses Carolina Ferreira Cabrera e Alejandro Salcedo Blanco “Alex”.

• Chegaron os rolos de “shusi” xaponés da man do cociñeiro Luis A. Bastardo Santaella, que acordou con Carolina e Alex engadir o seu coñecemento da cociña xaponesa no local. Así o nome de “Acordes” que tiña sentido musical, engade un novo significado.

• Alex explicounos que a experiencia hostaleira é cousa de Carolina, que antes traballou no bar A Carabela (ao carón mesmo do “Acordes”) e ante en todo tipo de locais do sector hoteleiro e hostaleiro.

• “Soubemos que Luis tiña experiencia  en restaurantes e formación no consulado de Xapón en Venezuela, con mestres cociñeiros do país asiático, así que pareceunos boa idea acordar con el introducir novas tapas”, detallou.

• Até agora Alex encargábase do xamón asado, a tortilla e as tapas de diario. Agora, coa incorporación de Luis, viven a diario a curiosidade dos clientes pola comida xaponesa.

• Luis manéxase en diferentes áreas culinarias pero pareceulle que os rolos de “sushi” serían  unha boa idea porque non están nas cartas dos restaurantes nin bares da Valenzá nin do resto de Barbadás.

• “Cada día vienen personas que nos explican que no les gusta el pescado crudo, y les decimos que así es el Hosomaki, el sushi básico, pero yo hago también con pescado cocido, con pollo y con langostinos”, relata.

Rolos chamados “Tokio”

• O ar xaponés vaise instalando nas mesas do “Acordes” porque cando chegan persoas con curiosidade polas novas tapas e as piden, “voltan outro día para probar outro rolo diferente”, narra Alex. Son rolos para compartir, e cando chegan grupos de amigos e amigas, piden varios rolos de sabores diferentes e proban uns poucos cada vez.

• Os primeirizos nos sabores xaponeses, descobren que “shusi” é máis que pescado, e soen pedir o rolo de polo empanado con plátano e salsa “teriyaki” pero “cando volven anímanse a probar diferentes e temos unha ducia de sabores distintos”, lembra Alex.

• Entre os máis reclamados, está o “Tokio” que é un rolo de shusi con langostinos empanados… e prometen  seguir variando.

• Tamén levan uns días con reparto a domicilio con pedidos a través dunha plataforma con aplicación de internet propia.

Tamén sala de billar

• O local está preparado para o lecer da fin de semana non só ca oferta de tapas e “shusi” senón tamén con unha diana e unha mesa de billar para os xogos en equipo.

• Todo na Valenzá

• Naceu, viviu en Parada de Piñor, alí segue a foi alí onde comezou a traballar nas canteiras con 13 ou 14 anos. Xa fora tamén aprendiz de barbeiro cun veciño que tiña barbería no Xardín do Posío. Outro veciño informoulle de que o escultor Faílde (criado en Godexás e escultor despois en Ourense) “buscaba un rapaz para o taller que tiña naquel intre entre a rúa Bedoya e a Avenida Buenos Aires, preto da praza das Mercedes”.

• “Gusteille porque xa tiña idea de como traballar a pedra, e quedeime con el, traballando xa nalgún panteón, ó cabo de dous anos el foise centrando na escultura e a mín deixábame traballos para que os fixera pola miña conta”, lembra Manuel.

• O canteiro de Parada púxose por conta propia e… até hoxe. Tivo taller propio na casa dun veciño, despois no baixo dun tío seu e cando fixo a súa casa, trasladouse ó baixo para seguir traballando. A súa man, maceta e cincel están na maioría dos panteóns do cemiterio de Piñor, arredor do único que fixo  Faílde, encargo dunha familia relacionada co pazo de Lemos (San Lourenzo de Piñor).

• Tamén traballou man con man co seu mestre nalgúns encargos como o dos 4 Evanxelistas dun panteón de San Cristovo de Cea, ou as grandes figuras pétreas da parroquia de Fátima, no barrio do Couto (os pastores e a Virxe de Fátima).

• O propio Manuel labrou figuras de San Antonio para un particular da Coruña, una Virxe para Seixalbo, outra para Luintra, un San Lourenzo para a parroquia de Piñor, catro cruceiros para particulares en Barcelona con Virxe Moreneta incluída…e máis cruceiros. Tamén restaurou pezas “para o anticuario Ross de Ourense”, detalla.

Canteiro e escultor

• E na súa casa, en  patios e escaleiras pódense ver as súas esculturas, que son un traballo do que tarda en falar …até que pasa a carón delas e lles pasa a man por riba.

• “Faílde díxome unha vez que veu por casa, que lle gustaban moito e tiña a súa favorita”. Do que aprendeu con el destaca o xeito de “detallar ben as figuras aínda que sexan de pedra” e así se percibe nas súas, nas que ten  na escaleira: varias figuras de mulleres, de corpo enteiro ou parcial, unha de dous mozos abrazados…

• “Cando era novo non había tempo para a escultura, só para os encargos porque teño cinco fillos e había que sacalos adiante”, lembra Manuel. Así que despois si… leva uns anos rebaixando pedra e facendo corpos e rostros menos anxélicos e santos, máis humáns, que ten esparexidos pola casa e o espazo aberto que a rodea. “Agora teño a vista amolada pero aínda boto unha man o meu fillo Moncho, cando mo pide”, relata.

• “Gústame moito a escultura e gustaríame seguir con algún traballo así”, segue, e asegura que probou todo tipo de pedra, granito moi duro e branco como o de Piñor, “difícil de labrar”, e outro máis brando de Mugares.

Historias da pedra en Barbadás

• O nome de Louredo (bosque entre Santa Uxía e Toén) trae a memoria de Manuel as canteiras das que saíu toda a pedra para construír o barrio de Mariñamansa en Ourense. “Tamén se traballaba en canteiras arredor do San Benito, e esa pedra non era tan branca”, lembra.

• Tamén rememora que Faílde traballaba as súas esculturas en granito de Barra de Miño e de Trasalba, que é “máis dócil para traballar”.

• E a  historia dos canteiros no concello de Barbadás parece seguir, a lo menos cun fillo de Manuel. “Tódolos meus fillos probaron a pedra, pero a Moncho gustoulle e aí segue. Cando eu traballaba nas canteiras, había un canteiro en cada familia e a cousa cambiou”, di con orgullo de pai.

• Por moitos anos!!

• Gloria  Martín Pastor chegou a Barbadás hai 10 anos, dende Ávila, despois de buscar “un lugar con árboles” que soñou, e agora, coa súa familia xurdida na Valenzá, está a punto de celebrar o segundo aniversario do seu herbolario e sala de actividades “Gaia Contigo”, en continua evolución.

• “Después de trabajar varios años en empresas de este sector, decidí trabajar sin jefes y conseguí abrir mi propio local aquí, en A Valenzá, el 12 de febrero de 2020, y cuando comenzó el confinamiento un mes después, descubrí que todo lo anterior me había entrenado para esto”, lembra do comezo.

• Recentemente instalada na rúa Areal, mantivo o local aberto por ser de alimentación  . “Vecinos y vecinas se volcaron enseguida, y a pesar del poco tiempo que llevaba yo aquí, se pasaban a comprar siempre algo, sobre todo los alimentos específicos para diferentes intolerancias”, narra.

• Nesa época, sentiu que o “seu universo” estaba na Valenzá e a pesares das dificultades dende o comezo, decidiuse a seguir co seu soño dun “espacio para que las personas puedan ayudarse y venir a desconectar, sanar, sentirse bien y recargarse para las dificultades del día a día”, concreta.

• Para manterse durante os primeiros meses da pandemia, vendeu o coche que acababa de mercar e foi engadindo na tenda aquilo que máis lle pedían como infusións a granel para o estrés e para durmir, e aceites biolóxicos, entre outros produtos. Tamén buscou mercancías para ir sorprendendo cada semana ás veciñas e veciños e foi pondo nos seus andeis “Kombuchas”, alimentos para persoas veganas,  de cosmética natural…

• “Poco a poco voy añadiendo proveedores con mucha experiencia y que conozco hace tiempo, y tengo productos gallegos pero comienzo a buscar más para completar la oferta ecológica”, detalla como proxectos de futuro, nos que tamén está comezar a venda en liña.

Máis actividades ademais de ioga

• En canto as condicións sanitarias o permitiron, na sala que complementa o espazo do herbolario, Gloria organizou clases de ioga para grupos pequenos impartidas por Natalia, de Lobios,  e nas vindeiras semanas irá recuperando outros talleres e sesións terapéuticas.

• Antes de abrir o seu local, Gloria traballou con persoas maiores en colaboración coa Cruz Vermella, con sesión de dibuxo con mandalas, e a súa preparación como mestra de Reiki e de monitora de Tai-Chi.

• As técnicas orientais sérvenlle para “ayudar con los niveles de estrés y ansiedad y tener más bienestar”. A sala de actividades está “presidida” por un gran tapiz dun elefante, regalo dun rapaz que fixo Reiki con ela e que, segunso Gloria, representa a prosperidade, forza, independencia, memoria e nobreza. “También simboliza la importancia de lo comunitario por su forma de vida en manada, que representa lo que yo quiero tener aquí”, relata.

• A sala de “Gaia Contigo” tamén comezará a acoller charlas sobre nutrición, a cargo de profesionais, e o local participa coa asociación “Centro Comercial Aberto da Valenzá” promotora da campaña do comercio local “NAMÓRATE”  entre os días 1 e 14 de febreiro  colaborada pola Concellería de Comercio do Concello de Barbadás.

• Gloria lembra que chegou a Galicia porque soñou con “un lugar con árboles” que atopou nada máis chegar, en Celanova, e dende alí a Barbadás onde quere desenvolver o seu  proxecto inicial de venda, formación e información para compartir con outras persoas e ter “un mundo mellor” ao redor.

• Moita sorte Gloria!

• En Piñor, tralo campo de Roma, vive dende hai 30 anos o fotógrafo Mani Moretón. Chegou alí dende Ourense na procura dun lugar onde vivir e ter un estudo espazoso no que poder fotografar grandes obras de arte, no que puidera entrar unha furgoneta e unha grúa.

• “Fixemos casa aquí e cunha lona montaba no exterior un estudo natural precioso, e todo resultou moi cómodo; nel fotografei as esculturas de Luis Borrajo, as obras de Jaime Quessada, de José Luis de Dios, de Enrique Ortiz…toda a obra de Faílde e de Acisclo Manzano … e refírome a fotografar, por exemplo, pezas de 300 ou 400 quilogramos, de aceiro cortén, de granito…”

• Foi tamén a época brillante da empresa Galos de Barbadás, e Mani fotografou daquela tódalas pezas de cerámica, ademais de produtos de bodegas de toda Galicia. “Era o meu traballo”, lembra, agora que leva xubilado algo máis dun ano.

• Antes de Piñor, viviu en Barcelona, no Ribeiro, Entrimo… “Esta de Piñor é a décima casa que teño, nun lugar marabilloso e moi cerca de Ourense”. De feito, baixa continuamente á cidade próxima, a media hora a pé polo camiño de Barxa, a carón do regato que vai cara o barrio de Vistafermosa. “Agora facer ese camiño a pé é correr risco continuo de atropelo porque está asfaltado e pasan coches”.

• Tamén sae a diario ca súa cadela Tina, a mastín, cara San Bieito de Cova de Lobo e o penedo do Tangaraño pero tamén aí comeza a atopar atrancos pola presencia crecente de motos de trial no monte.

Todo Faílde na súa cámara

• Unha exposición da obra de Faílde tivo o pulo do concello de Ourense en 2008, para conmemorar o centenario do nacemento do escultor. Mani Moretón fotografou daquela toda a obra en pedra, barro, mármore, bronce e madeira para o catálogo que acompañou á mostra.

• Foi o comisario da exposición e escribiu no libro que as pezas eran dos anos 50 a 70 do pasado século, “nun tempo dificultoso para a liberdade e para a creación”.

• Segundo o seu texto, Faílde “busca os motivos para a súa obra no seu contorno, orixinando un xeito propio de interpretar os sentimentos universais e irá evolucionando, canto máis, ao integrarse no faladoiro no que están Risco, Gómez del Valle, Otero Pedrayo, Trabazos, Xocas, Ricardo Outeririño, Tomás Bóveda, López Cid, Ferro Couselo, Santiago e Carlos Vázquez, Alvarado, Gimeno, Huete, Conde Corbal, Prego…. Xente que foi quen de asentar ambiente de vangarda nesta cidade”…

• Pola súa banda, a Escola de Arte e Superior de Deseño de Ourense “Antonio Faílde” (EASD) conmemorou en 2007 o seu 30 aniversario co libro “O escultor que escoitou a música das pedras” editado pola Xunta de Galicia, coas fotografías de Mani. Neses anos cadraron así varias exposicións co respaldo do seu traballo fotográfico.

Todo é Patrimonio arredor

• Lembra outros traballos como os que o levaron durante 3 anos cara a Ribeira Sacra, trala primeira proposta presentada para a súa declaración como Patrimonio da Humanidade polo Grupo Francisco de Moure . Coas súas fotografías publicáronse libros como “Persoas que pintan a paisaxe”  editado pola Xunta de Galicia, “Cromatismo divino” arredor da igrexa de Santa María de Nogueira de Miño (Chantada) con textos de Xosé Lois García  e outros.

• Nos seus 42 anos de traballo, ademais de experimentar con todo tipo de cámaras (incluso unha de fotografía submarina de varios quilogramos de peso) fixo moitas fotografías do patrimonio que pervive na raia de Ourense con Portugal. “Neses espazos creáronse castelos, refuxios … e consérvanse fontes, labores agrícolas, foxos de lobos, patrimonio marabilloso feito, en ocasións, con esforzo sobrehumano e ciclópeo, agora esquecido e derruído en parte”.

• Comezou a fotografalo hai anos e foino deixando. “Habería que seguir con ese tema”, reflexiona.

• No Patrimonio máis próximo a el, destaca as paisaxes naturais de Barbadás, como a zona que percorre ca súa cadela e o Couto Louredo, e lamenta non poder gozalos todos pola imposibilidade de camiñar sen sobresaltos nalgúns deles.

• Este fotógrafo científico segue coas súas cámaras, a un ritmo diferente do laboral, e a súa curiosidade lévao, neste momento, a enfocarse nas lecturas e documentación histórica que ten espallada pola súa casa.

• O artista polifacético Acisclo Manzano  naceu, coma os seus tres irmáns, en Ourense, cidade á que marchou a súa nai despois de casar. En 1952, cando tiña 12 anos, foille diagnosticada unha infección que finalmente non padeceu pero que o levou ao Hospital Antituberculoso de Piñor, tal como era coñecido.

• “Naqueles seis meses que pasei no hospital aprendín a facer porta-retratos coas caixas de puros e utilizando as navallas de afeitar para tallar aquela madeira”, lembra.
  E segue a tallar madeira, a punto de cumprir 81 anos.

• “Teño por costume celebrar cada década da miña vida  cunha exposición e a dos 80 non puido ser pola pandemia pero agora teño que vivir alo menos até os 90 para celebrala nese momento”, explica. A súa idea é que sexa de pezas de madeira porque é un material que leva anos sen traballar e quere volver ás súas orixes.

• Cando teña a mostra lista, gustaríalle que fora das de “tocar e levar” (regalar a cada visitante a obra que lle gusta) como agradecemento á escultura, arte á que leva adicado toda a súa vida, en diferentes materiais. “E as ganancias económicas sempre foron para poder seguir facendo este traballo”, agrega.

• Traballa xa nesa exposición porque quere deixar en madeira o legado polo que quere ser lembrado. “Igual xa a teño feita pero non sei se será esa a que me represente, a que resuma todo o meu traballo, pero non estou preocupado porque teño por diante 9 anos para facela ou dar con ela”, relata cun sorriso.

O “cirurxián da madeira”, segundo Otero Pedrayo

• Para falar da súa obra, Acisclo fai referencia ao que outros dixeron dela, como o artista vasco Jorge Oteiza que se referiu a ela como “obra que hace viajar porque toda ella es geografía”.

• Tamén lembra conversas con Vicente Risco, na que o intelectual falaba da arte. “Dentro dunha árbore existe un espírito chamado comadriada que baila e móvese nela, e seica eu liberaba ese espírito” detalla.
  Sobre isto mesmo, “don Ramón” (Ramón Otero Pedrayo) dicía de Acisclo que é “cirurxián da madeira”.

• Na experimentación artística de Acisclo hai talla de madeira, obras de ferro cortén (no que traballa agora para un proxecto que non pode desvelar), obras de porcelana e outro dos seus proxectos pendentes de remate, debuxos …

• En 2008 entrou na Real Academia de Belas Artes de Galicia  cun discurso arredor do seu amigo e artista Xaime Quessada co que formaba parte do grupo “O Volter”. Na súa longa e inacabada traxectoria artística, foi parte do grupo de “Sete artistas galegos” .

• “Eu era o máis novo de todos eles, e hoxe son o maior porque moitos xa non están”, relata durante a visita a Piñor e os lugares da súa infancia.

A súa nai era de Piñor

• Acisclo  ten en San Lourenzo de Piñor non só os seus inicios como tallista, senón parte da súa historia familiar: súa nai viviu en Piñor até que casou, e alí está enterrada nun panteón familiar no que Acisclo engadiu unha cruz obra súa.

• “Eu mesmo teño alí meu lugar de descanso” engade, e lembra que en varias épocas, foi cada domingo a levar flores á sepultura materna.

• Seu pai tiña os seus antepasados en Euskadi e está soterrado no cemiterio Histórico de San Francisco (Ourense).

• “A miña nai viña continuamente a Piñor, porque a familia tiña propiedades e ela recollía patacas e fariña, e para baixalas a Ourense tiña que pasar por un fielato no que lle pedían contas e ela dicía que ía pasear o neno no seu cochiño de capota, así que, de recén nacido, eu daba ese paseo deitado nun colchón que tiña comida debaixo”, relata divertido segundo o que lle contaba a súa nai.

• A súa familia  é grande e dispersa e neste momento, só sabe dunhas primas de apelido Solves, que viven no barrio da Ponte. Pero tamén está emparentado cos que levan os apelidos Lloves, Faílde e Escalera.

• “Miñas lembranzas de infancia están tamén no campo de Roma, porque viña ás casas dos tíos David e Bautista, e na casa da mina nai, a que ten un escudo antes de chegar até o Pazo de Piñor, e de alí me contaban a lenda de que había un tesouro agochado e que levantaron por partes aquela casa e non deron con el, pero unha persoa que a mercou despois debeuno atopar porque vivía en Ourense a todo tren”... e máis risas de Acisclo.

• O seu tío Bautista marchou para Vigo e Acisclo sempre tivo contacto con el e coa súa muller a tía Dolores da que lembra que sempre “tiña caldo na casa, aínda que xa non vivía no rural”.

• A vida de Acisclo volcouse en Ourense e en San Cristovo de Cea, onde ten a súa vivenda nunha das aldeas. Os traballos lévano a moitos e diferentes lugares da xeografía galega e máis alá pero en Barbadás apenas ten obra: unha cruz na sepultura da súa nai e murais nunha vivenda particular na subida cara Piñor.

• E segue a traballar… os seus proxectos actuais terán o seu espazo en diferentes lugares da provincia de Ourense, cerca de Santiago de Compostela… e non pode contar máis. Poderedes mantervos ao día se o seguides nas redes sociais, tanto en Facebook como en Instagram.

• E parte da súa obra podedes descubrila nas rúas de Ourense, nas que comparte espazo con outros autores por un proxecto que hai anos puxo a arte fóra de galerías e museos e alí segue.

• Beatriz Mosquera Iglesias e Alejandra Rodríguez Corral estudaron xuntas o Maxisterio para educación primaria e traballaron xuntas durante uns meses, despois cadraban nun grupo de moteir@s e nas festas da Saínza, en setembro de 2011, as dúas estaban no paro e quedaron para falar.

• Víronse no Oren Exprés da Valenzá   cerca da casa de Bea e puxéronse a buscar franquicias por internet. “Ya habíamos reservado el bajo en el que estamos ahora, porque nos gustaba mucho, pero no sabíamos para qué”, lembra Alejandra.

• Escolleron a Valenzá porque vían moita xente nova polas rúas “y había tantos bebés por todas partes que circulaba la broma de que si una mujer se sentaba en una terraza, quedaba embarazada”, relata Bea.

• Era unha realidade en Barbadás: a taxa de natalidade chegou a ser a maior de Galicia e aínda está entre as máis altas, e un dos poucos concellos galegos con saldo vexetativo positivo.

• Neste contexto, Bea e Alejandra buscaron e atoparon a franquicia Carussa de Menorca. Tras chegar a un acordo co propietario abriron tenda o 11 de novembro de 2011 con todo o vencellado ao eido da puericultura.

• O propietario da franquicia desapareceu mes e medio despois e as amigas recibiron cartas para avisalas de que fora denunciado.

• “Dejamos de pagar el canon y tiramos para adelante, contando con el apoyo de los caseros del bajo que siempre fueron buenísimos con nosotras y fueron nuestra buena suerte”, lembra Alejandra.

Personalización e venta en liña

• No quinto ano decidiron comezar a ofrecer produtos personalizados, e puxeron nome e data a todo o cotián dos bebés: toallas de baño, agasallos, mantiñas… e adicáronse á pequena tecnoloxía do eido infantil como os quenta-leites.

• “Nos centramos en lo pequeño aunque tenemos de todo y lo vendemos por catálogo” , engade Bea.

• Coa apertura do local abriron conta en Facebook e levan tres anos en Instagram.

• As persoas interesadas tamén poden mercar en liña. “Abrimos tienda de internet hace un año y llevamos los pedidos sin coste a todo Barbadás y ciudad de Ourense, pero aún es mayor la compra que nos hacen por Facebook y pagada por Bizum”, relata Bea.

• Despois do parón da pandemia, din estar moi agradecidas polo remonte das ventas e o apoio de veciños e veciñas de Barbadás, de Ourense e de outros lugares da provincia.

• E xa cumpriron dez anos na atenda, e tamén están en TikTok, onde celebraron os seus aniversarios con vídeos moi… cinematográficos. Que cumprades moitos máis no persoal e na tenda!!

• Juan Salvador Dinis Pires é un dos tres zapateiros-reparadores de calzado que traballan en todo o concello de Barbadás. Leva décadas vivindo na Valenzá pero abriu a súa zapataría hai case 4 anos, porque este oficio era o seu soño e quixo facelo realidade cando quedou no paro.

• “A crise económica de 2012 pilloume cando levaba 25 anos nunha empresa de construción de Xinzo de Limia e cando pechou, decidín reciclarme”, explica Juan mentres renova o piso estragado dun zapato de home.

• Mentres estaba no paro, Juan comezou a falar e pasar tempo con José, o zapateiro que abrira 25 anos antes o local especializado en reparación de calzado, e cando José se xubilou, Juan xa estaba decidido a adoptar ese oficio, así que pasou horas aprendendo alí mesmo as técnicas de traballo.

• “Dende sempre me pareceu marabilloso traballar nisto, e mesmo cando estaba na construción eu víame con estas máquinas e neste traballo coma un rei”, detalla Juan. Para aprender o básico, e máis, Juan partillou o seu tempo entre o local e José,  onde pasaron horas a porta pechada, e Ricardo, un amigo zapateiro que ten local na praza maior de Xinzo de Limia.

• José animou e axudou a Juan a arrincar no oficio, e meses despois de pechar a súa zapatería por xubilación, alugoullo a Juan que ademais mercou toda a maquinaria que axuda a cambiar solas e medias solas de zapatos e botas.

• “O máis difícil é o pegado das solas, porque dende hai uns anos o calzado non é todo de pel e con sola de coiro ou goma, senón que a variedade de materiais é grande e no é suficiente co tradicional proceso de pegado con cola de contacto, senón que hai que investigar cal é a que vai mellor para cada material dos que se usan agora”, relata Juan.

• 

“Hai que diversificarse para seguir”

• O poliuretano, segundo explica, é “a dor de cabeza dos zapateiros” porque para pegar sobre el unha nova sola hai que lixar, imprimar y deixar secar media hora, botar cola e esperar outra media hora, e despois pegar a nova sola, métela na prensa e deixar que asente ben”, e cada vez é menos rendible.

• E se antes todo se arranxaba con cola de contacto, hoxe o básico é ter tres ou catro colas diferentes e até 7 ou 8 imprimacións para poder arranxalo calzado, sexa do material que sexa.

• O local de Juan ten unha nova máquina para axustar a sola completa de botas de traballo, de montaña, de zapatos de home e muller…que permite dar unha nova vida ao calzado, antes de mercar outro novo.

• Pero tamén ten maquinaria para facer copias de chaves, actividade que é un terzo da súa facturación total, e arranxa mandos a distancia, ten maña de cerralleiro de emerxencia…

• A maquinaria para facer chaves de coches leva pouco tempo no seu local, igual ca un pantógrafo que lle permite ofrecer chapas para mascotas, placas para os buzóns….

• Juan tamén aprendeu a afiar con Pepe, da empresa “O Afiador”, que é veciño do seu pobo natal na comarca da Limia. Así que afía coitelos e como os afiadores nómadas, ten arranxado algunha pota “por sacar do apuro a quen ma trouxo” sinala.

Juan segue a soñar

• Quere mellorar aínda máis a súa oferta, e comezar a facer chaves para coches, aprender o oficio de cerralleiro para ir máis alá da apertura de portas e… sobre todo… soña “mercar un local, pero neste momento non se vende nada, nin sequera este no que estou alugado”, lamenta.

• E mantén nunha das paredes da zapatería a frase “Todo comienza con un sueño” que escribiu para a apertura, hai case catro anos.

• En 1997 chegou a Sobrado do Bispo María Concepción Carbajo Yáñez, “Conchi”, onde mercou casa antes de ter o primeiro dos seus dous fillos.  Alí comezou a pensar en facerse cun local en Ourense para dar clase pero antes de atopalo alí, a súa vista parou nunha tenda de deportes da Valenzá.

• “Era a tenda de Mercedes, coñecida miña de Celanova, e ao falar con ela souben que se xubilaba e que quería alugar o local”, segundo conta. Tamén lembra que naquel momento, “todo o mundo arredor meu dicía que non era bo sitio pero a decisión foi un acerto e estou aquí, en Artelandia dende 2012, hai case unha década”.

• A súa formación artística comezou en Alemania, nunha familia de emigrantes e con catro fillos, e os seus pais (de Zamora e de Celanova) animárona a estudar.

• “Estiven nunha escola de negocios pero pintaba e debuxaba, como facía dende que podo lembrar, dende moi pequena”, relata. Os seus profesores viron que tiña “un don” e animaron aos seus pais a inscribila na Escola de Belas Artes de Bremen (cerca de DelmenHorst,  onde vivía), na que non puido entrar porque as prazas eran moi demandadas e tiñan preferencia @s aspirantes locais.

• Con 21 anos decidiu volver á terra da súa nai e durante un ano estudo na Escola Antonio Faílde de Ourense, mentres vivía coa súa tía en Celanova. “Estudaba e traballaba nun supermercado cando xurdiu facer un retrato dun bebé en Celanova en 1992, e xa nunca parei de facer retratos”, engade.

• Despois comezou a axudar a “Julio o pintor” en Celanova, veuse a vivir a Ourense, onde unha veciña pintora faloulle da Escola de Artes e Oficios e entrou en clases de pintura despois do exame de ingreso.

Eterna autodidacta e docente de arte

• Conchi fixo cursos de arterapia e arte emocional, formouse en novas técnicas… e chama “ter sorte” ao feito de que unha amiga a animara a dar clases e todo o que veu despois.

• Comezou cun grupiño de alumn@ na casa, despois Ana Ferreiro, compañeira en Artes e Oficios, chamouna para dar pintura como actividade extraescolar en varios centros coa xestión da empresa Mundoclases.

• En 2009 e con 2 fillos que ían con ela as clases que impartía, Conchi tiña grupos semanais no colexio Curros Enríquez, e despois de facer un curso na Cámara de Comercio, comezou a dar actividades extraescolares no  colexio Filomena Dato.

• Nese momento compaxinaba a docencia de actividades extraescolares, encargos de retratos, clases de pintura para persoas adultas… “con moito apoio da familia e das persoas que coñecían o meu traballo”, agradece.

• Pensou entón en buscar un local en Ourense pero apareceu o da Valenzá e nel centra a súa actividade dende que abriu hai case 10 anos, con tenda, taller e almacén.

• Hoxe non hai aldea de Barbadás na que non coñezan traballos e clases de Conchi, pois durante tres anos organizouse para non pechar a tenda e atender talleres veciñais dende a Finca Fierro até Loiro.

• “En 2018 decidín non partillar máis o meu tempo porque enfermei de estrés, así que volvín ao meu en Artelandia agora transformada en punto de encontro con clases infantís e de adult@s, para tomar café, conversar e intercambiar axuda entre moitas persoas”.

• O obxectivo de Conchi é “fomentar valores, respecto e educación ca arte” ademais de “potenciar o talento e chegar a darlle unha oportunidade laboral”. Di sentirse “moi orgullosa” dos nenos e nenas que amosan seu talento con ela, e do que segue a aprender con cada encargo.

• Ademais vende material para manualidades, desde o utilizado por cesteiros (en Allariz, por exemplo) fai pequenos traballos de restauración e transformación de elementos de atrezzo para escaparates, letras xigantes de porexpán para vodas, murais a pincel para habitacións infantís, retratos a lápis, pastel e óleo, e arranxos de costura… e comeza a retomar as clases fóra do local, como as da Valenzá, na aula de actividades e formación.

• Os seus traballos artísticos son visibles en toda a tenda, aínda que os traballos d@s alumnos grandes e pequen@s ocupan cada vez máis espazo, pero seu soño agora é facer unha exposición propia.

• O décimo aniversario de Artelandia será o 18 de agosto de 2022 e aínda non pensou como o celebrará.

• Paula Rodríguez Araújo é a presidenta da asociación cultural Porta da Cadea aínda que a súa idea inicial era dar pulo a Juan Carlos Arias e algunha persoa máis para que se adicasen o traballo de organización e tramitación de actividades, pero finalmente a asociación arrincou en xuño de 2019 cos dous na directiva.

• A idea xurdiulles de conversas entre veciños, veciñas e amigos e amigas  de Sobrado do Bispo, diante da “perda da vida comunitaria” que eles mesmos si gozaron nas súas infancias.

• “Recordo a vida na aldea cando eu era pequena, porén agora os nenos non se xuntan e a idea inicial da asociación era fomentar o encontro entre familias para facer cousas xuntos, tanto os que somos nativos como os que decidiron vivir aquí procedentes de outros lugares”; así de claro o ten Paula.

• A súa vivencia persoal é a de nenos e nenas xogando nos espazos públicos mentres avós e avoas “parolan do mundo” e pais e nais traballan. “Así era en tódolos barrios de Sobrado do Bispo”, asegura.

• A aldea é moi extensa e conformada en “barrios”: Igrexa, Prado, Alén, A Chá do Souto… que teñen cadansúa arquitectura e Historia. Tanta riqueza patrimonial require tamén atención e Paula (propietaria dunha florería  contou dende o principio con Juan Carlos Arias Conde (garda civil).

• Ela dá pulo a actividades que contan ca veciñanza de Sobrado mentres el dedícase ademais a investigar, aos poucos, o patrimonio local, con todo o apoio e colaboración de veciños e veciñas  e persoas interesadas coma el, neses elementos propios que teñen en abundancia: fotografías familiares, vellas escolas, construcións medievais únicas, testemuñas de historias que van recuperar, tamén a do fútbol, a música…

• Mesmo o nome da asociación alude a vella cárcere do couto medieval de Sobrado do Bispo (desaparecido no século XVIII para integrarse no concello de Barbadás segundo a nova organización administrativa imposta dende a Corte)

Actividades renovadas e vellas festas

• A primeira actividade retomou outra iniciada pola vella asociación veciñal xa inexistente: a Terceira Xuntanza Micolóxica que levou a ducias de persoas aos montes para recoller cogumelos, asesorados polo colectivo “Os Cogordos” . A xornada rematou no campo de fútbol con xantar a base de callos.

• En febreiro de 2020 (poucas semanas antes do inicio da pandemia) celebraron o Entroido. “Era tradición celebrar un xantar veciñal e perdérase, pero puidemos retomalo  e esa foi tamén a nosa estrea como comisión de festas, xa que tocounos relevar a anterior”, lembra Juan Carlos. O centenar de participantes degustou un cocido elaborado segundo a receita de Álvaro Cunqueiro recollida no seu libro de cociña , acompañada por música de charanga e sobremesas propias da festa.

• Despois, coa inesperada pandemia, chegou o “Quédate na casa” que convocou de xeito virtual concurso de fotografías, debuxos e contos con bonos para mercar nos comercios de todo o concello, no primeiro domingo de xullo o San Xoán (nesa data para que non cadre co de Barbadás en xuño). Nesta festa os veciños si puideron gozar dun concerto de bandas da Agrupación musical da Limia  e do desfile con modelos da aldea, do deseñador local Josu Santos Blancos, tamén veciño.

• O resumo do feito nos case dous anos de vida, lembran tamén as IV xornadas micolóxicas en versión virtual, con concurso de fotografías, debuxos e receitas con cogumelos e xa nas rúas, en dúas prazas de Sobrado do Bispo, a exposición fotográfica “Sobrado no tempo” con imaxes escaneadas dos arquivos familiares e outras atopadas en diferentes lugares. E seguen a xuntar máis polo que haberá máis exposicións.

• Paula e Juan Carlos esperan que se poida celebrar tamén o San Xoán de 2021 e mentres, seguen a traballar na recuperación patrimonial. Contan co apoio de Juan Carlos Forneiro Casas, investigador da Historia de Sobrado do Bispo  e a contorna e ca de calquera persoa, veciña ou non, que queira colaborar… o traballo de xuntar e dar a coñecer o patrimonio local é arduo e dá para partillar.

• Teresa Rodríguez Álvarez abriu en 1983 un bar na Valenzá, o pé dunha farola.

• Toda a súa familia instalouse nun edificio en obra que foi dos primeiros na finca Vaamonde. O seu fillo foi o primeiro en rexistrarse no concello con Eloi Sabuz (un veciño que moitos lembran con agarimo pola súa atención e axuda en trámites burocráticos).

• O bar “A Farola” abriu na rúa A, a primeira urbanizada. No resto da Valenzá, segundo lembra Teresa, estaban abertos “O Carrabouxo” e o “Tufo”, un en cada extremo do pobo. Seu marido José Luis traballaba na Citröen, no polígono industrial, e “un soldo non chegaba para manter unha familia e unha casa a medio facer” así que planteou na casa que quería traballar.

• “Falamos co aparellador para preparar o baixo pensando nun bar, porque non había ningún nesta zona nova, aínda que eu de bares non sabía nada”, e lembra a presencia continua da súa cuñada Carmen, para poñelo en marcha e atendelo.

• A partires da inauguración o 20 de febreiro de 1983, Teresa comezou a ter unha gran familia. Irmáns, cuñados, marido e fillo, comezaron a engadirse; Julia, a da tenda que xa levaba anos aberta a poucos metros, e novos veciños e veciñas cos que aínda comparte a peña da Farola, que recuperará xuntanzas trala pandemia.

• “Dende o primeiro momento, este bar foi o salón da casa para moitas familias porque nel celebramos aniversarios, chocolatadas no Nadal, parrilladas nos entroidos….”. Lembra tamén celebracións de partidos de fútbol con empanada, tortillas e chourizo para todos, os 110 chupa-chups que deu ao grupiño de Samaín que chegou con “truco ou trato”… “Aquí celebrábase todo e a cafetería estaba sempre chea de nenos e nenas”, asegura.

• En 44 anos so pechou polo falecemento dos seus pais e sogros, e un día para celebrar a primeira comunión do seu fillo, José Luis. “E aínda ese día, abrimos pola tarde, porque tiñamos a festa no bar e moitos amigos e veciñas comezaron a pasarse despois do xantar para felicitarnos, e abrimos para atendelos”, explica divertida.

Cinco anos sen agua nin luz

• Nos primeiros anos, a auga chegaba en garrafas e cisternas para a casa e para a cafetería, e a luz foi de obra durante anos, até a chegada dun transformador para as novas construcións da zona.

• As obras da estrada de Celanova foron a primeira gran oportunidade para o bar de Teresa e foise enchendo de traballadores e xefes chegados de Madrid. “A oficina estaba preto e entre as 7,30 e as 22,30 os almorzos, xantar, cafés e partidas foron neste bar”.

• “Nós viñemos de Gomesende pero aquí vivimos tamén coma nun pobo, e sempre tivemos axuda e apoio de todos, como nos anos aqueles sen luz nin auga”, e relata que no Carrabouxo tiñan neveira para os conxelados e a ela vendíanllos polo miúdo, porque non tiña luz para unha neveira ni na casa nin no bar.

Haberá festa de peche

• A pandemia obrigou ó peche total o 13 de marzo de 2020, e dende aquela, “A Farola” abriu de xeito intermitente até que decidiu pechar definitivamente. O negocio traspásase e Teresa asegura que cando reabra haberá festa polo seu peche.

• “Teño moito que agradecer e celebrar coas persoas que sempre estiveron por aquí”, e así o anuncia para quen queira engadirse a esa xuntanza, en canto sexa posible.

• Forneiro Casas é psicólogo  e sempre tivo facilidade para estudar Historia pero foi a Antropoloxía a que o levou a interesarse polo Patrimonio e Historia de Sobrado do Bispo, pobo no que naceu e vive, na mesma casa na que o fixeron antes os seus avós e os seus pais.

• Juan Carlos estivo en Veiga de Nostre, nun pobo de montaña no concello de Campobecerros, baixo a tutela académica do antropólogo Antón Fidalgo Santamariña e de volta á súa casa quixo “facer o mesmo con Sobrado”.

• “Comecei a gravar cancións e panxoliñas nas cociñas” e dende o ano 1983 recolle información “por puro pracer” no Arquivo Xeral de Simancas, no Histórico Provincial de Ourense, no Histórico de Galiza na Coruña, no Arquivo Diocesano. En todos conta xa con colaboradores que son de Sobrado ou coñecen a súas procuras.

• “Empecei a buscar información por curiosidade, e as charlas co meu veciño Requeno (Antonio Vázquez Conde), xa falecido, sempre me deron pulo para seguir”. Por riba, o seu amigo pediulle que se animase a escribir un libro, e así o fará… en breve.

• A publicación comezará no histórico coto de Louredo (situado entre santa Uxía e varios pobos do concello lindeiro de Toén) porque a primeira reseña histórica de Sobrado do Bispo está na documentación do traspaso do coto de Louredo ao bispo de Ourense en 1133, por orde real.

• A cidade de Ourense fora arrasada polos normandos antes de 1022 e Alfonso VII (fillo de dona Urraca) quixo restablecelo coto do bispo polo que o ampliou catro veces nese ano, á conta de territorios que hoxe están nos concellos lindeiros, e mesmo Bentraces, Sobrado, Moreiras, Barbadás, A Valenzá, Piñor e Reza, até o Castelo de Louredo e a igrexa de San Martiño de Loiro.

De territorio de ampliación a sede episcopal

• A palabra sobrado refírese a un faiado “ou parte alta” e hai 13 pobos con ese nome na provincia. O noso Sobrado refírese a parte alta da cidade de Ourense. Pero o nome fíxose máis longo no século XVI.

• “Sobrado pasou a ser para os bispos de Ourense o lugar de  residencia no verán, como o é Castel Gandolfo para os Papas”, relata. O primeiro bispo que escolleu ese lugar para residir foi Francisco Blanco Salcedo que mandou construír o pazo da Mitra para vivir e como sede episcopal e fuxir así das pestes e da falta de hixiene nas rúas da cidade.

• Blanco Salcedo foi bispo de Ourense entre 1556 e 1565, e o pazo en Sobrado foi sede e residencia até que se abandonou no século XVIII. Aínda foi reconstruído polo bispo Francisco Eura , pero nese mesmo século, Sobrado alternou como residencia episcopal con Santa Mariña de Augas Santas

• Para Forneiro, o pazo da Mitra articula toda a Historia de Sobrado, a pesares de ser abandonado de novo e derruído trala desamortización de Mendizábal en 1836. Pero aínda foi hospital, escola, refuxio de liberais e convento dente 1939, para unha congregación de relixiosas. A comezos do século XXI quedou baleirado e pechado. Conserva a fachada cos escudos dos bispos Blanco Salcedo e Eura.

Topónimos e crimes

• Os 13 capítulos do seu libro serán espazo para a historia, patrimonio, lendas, bandas de música, fútbol, restauración de topónimos…

• “Agora coñezo e poderei recuperar moitos nomes de lugares do pobo e arredores, pois algúns están hoxe cambiados e sen sentido, pero son sempre variantes dos orixinais que xa se usaban no século XIII”.

• Entre eses topónimos “adulterados”, Juan Carlos cita a praza coñecida como “Acha do Souto” que en orixe era “A Chá do Souto” (un espazo chairo nun souto), na que había varios cruceiros que xa non existen. Outros como “Menfestada” de camiño cara o campo de fútbol, que en realidade é “Enfestada” (lugar con auga encorada), ou “Frontilleiro” que en orixe é “Forno Telleiro” (forno no que se fan tellas).

• O libro terá tamén referencias a bandas de música, equipos de fútbol e acontecementos do pobo. Juan Carlos lembra un en especial: o asasinato dunha nena de 4 anos, en abril de 1914, para “sacarlle o sangue e transfundirlla a unha veciña enferma de tuberculose”. O corpo da nena atopouse nun monte comunal despois de que os pobos de toda a contorna se botasen ó monte durante 4 días para buscala.

• “Impresionoume a crueldade e brutalidade do ocorrido, descritas nos documentos do xuízo, no que houbo varios acusados pero finalmente exculpados, porque eran inocentes”, segundo o investigador. O caso coñeceuse en toda España e desatou unha onda de terror a deixar que nenos e nenas saísen da casa e nas feiras cantáronse coplas de cego co acontecido en Sobrado.

• O libro podería quedar rematado neste 2021 e en caso de chegar a publicarse, o autor pensa doar tódolos beneficios a actividades culturais desenvolvidas pola asociación cultural “Porta da Cadea” e pola coral “Voces e Cordas”, do seu pobo.

• Juan Carlos traballa como Psicólogo Xeral Sanitario, é diplomado en Criminoloxía, perito xudicial e orientador escolar. Colabora ca asociación “Amigos do Patrimonio de Toén” e espera que o seu libro dea pulo a persoas e grupos de Barbadás para interesarse polo Patrimonio que abunda no municipio e non é coñecido.

• Mercedes Dorado Gómez decidiu en 2001 abrir na Valenzá unha variante dun “kibutz”, que en hebreo é un lugar comunal, un espazo para reunirse. Ela inventou un nome máis sinxelo e un local pensado para a xuventude de Barbadás, no que agora atende cafetería e tenda de roupa.

• En xaneiro a cafetería tivo o seu 20º aniversario e a tenda de roupa fai 4 anos neste 6 de abril, así que Merche fai reconto do tempo transcorrido e lembra que se estableceu na Valenzá en 2001 recentemente chegada de Suiza, onde emigrara dous anos antes “e onde só pensaba en volver”.

• Ela e a súa irmá Olga decidiron abrir a cafetería “Kibú”  para a xuventude dun barrio en pleno desenvolvemento e “cheo de xente nova”. Ese foi o comezo da súa vida emprendedora na hostalería, e atribúe esa capacidade a súa familia.
  “Meu pai foi profesor en Venezuela, abriu unha froitería alá e cando volveu a Verea abriu no seu pobo un establecemento de ultramarinos que atendeu ca miña nai Mercedes até hai 15 anos; eles son meus referentes”, e lembra que nos anos 80, o pai foi alcalde do seu concello.

• Entres os seus 5 irmáns mantéñense os antecedentes: ela mesma, a súa irmá Olga (que traballou con ela 13 anos) e outros que hoxe están hostalería, construción, agricultura ecolóxica …

• “Meu pai, Antonio, era comerciante, moi honrado e innovador e ademais da familia, deixou un legado de miles de árbores plantados por el, aos que consideraba seus segundos fillos; pola súa parte, a miña nai aprendeume que sempre hai que ter un plan A e un plan B”, lembra.

• Mercou o baixo que hoxe ocupa o café-tenda cando o edificio estaba en construción e, xunto coa súa irmá, organizou concertos, desfiles de moda e encontros orixinais para mozos e mozas nos que a gran participación animounas a sortear, entre outros, unha viaxe a Cabo Verde.

• Despois de tres reformas, o local mantén un ambiente “entre clásico e moderno” con moita madeira en paredes e mobiliario. Nese aspecto foi fundamental o traballo dePablo Freire, sobriño de Olga, que tallou en madeira un mural xigante colocado no espazo interior, outro na tenda de roupa e un terceiro na entrada da cafetería. Eses murais son un motivo máis para visitar este “coffee-shop”.

Novas ideas dende Londres

• Nunha viaxe outonal a Londres, coñeceu unha cafetería na que se vendía lencería.
  Pensou como adaptar esa opción ao seu local e decidiu reformalo para trocalo almacén en “recuncho” ocupado por unha tenda interior. Tamén abriu un pequeno escaparate cara a rúa con algún modelo de roupa de muller “casual e xove”. E así inaugurou o novo espazo o 6 de abril de 2017.

• Para conmemoralo nas actuais circunstancias sanitarias e coas precaucións pola  pandemia, Merche fará descontos especiais na roupa que venda o martes 6 de abril, sen festa. Para as dúas partes do seu local ten plan B: na cafetería leva uns meses con entrega de almorzos a domicilio e na tenda proxecta abrir web para venta en liña.

• Emilio de Francisco de Jesús emigrou en 1983 como fixeran pouco antes outros veciños e veciñas seus de Gorgua (Padrenda). Atopou o seu primeiro traballo na capital de Venezuela no restaurante/marisquería “Chicote”, de Caracas.

• “Foi a miña primeira oportunidade para traballar alá e tratáronme moi ben así que cando volvín, puxen ese nome ó meu primeiro restaurante como agradecemento a Benito Álvarez que foi o que me botou unha man cando o necesitaba”, relata.

• Na emigración, Emilio viviu tamén en Mara