David Sabucedo Cardero, Carlos Arias Conde e Marcos Rodríguez Alonso fálannos do proxecto “Terras de Louredo” que inclúe unha revista case rematada e que sairá á rúa nunhas semanas, coa participación de veciñas e veciños dos concellos de Barbadás e Toén, e algúns de máis aló, de Ferreira de Pantón, ou de máis acó, como de Ourense.

• Ademais de textos de David  (veciño de Moreiras, Toén),  Carlos (veciño de Sobrado do Bispo) e Marcos (veciño de Santa Uxía en Barbadás), está prevista a publicación dos que elabore Xavier Álvarez Iglesias (profesor de música e director do coro universitario), a ilustradora Alba Gil… e calquera outra persoa interesada en facelo, pois o grupo de traballo está “aberto á participación de persoas curiosas e amantes do noso patrimonio, en concreto deste territorio, pero vivan onde vivan”, indica Carlos.

• El mesmo está na directiva da asociación de Sobrado do Bispo “Porta da Cadea” que xa no seu nome dá a coñecer ese edificio histórico da aldea, aínda en pé hoxe pero de uso privado, que foi  cárcere.

• Carlos é de Cartelle, ten familia en Bentraces e Sobrado do Bispo e adica tempo a investigar e buscar historias da súa contorna porque cando chegou a Sobrado “ninguén parecía estar preocupado nin ocupado en saber de onde ven a aldea, o seu pasado” , así que deu pulo, xunto con Paula Rodríguez Araújo, á creación da asociación cultural.

• A asociación fai continuamente colleita de fotografías entre veciñas e veciños de Sobrado, para escanealas, reproducilas e amosalas en exposicións periódicas nas que @s protagonistas axudan a poñer nome, data e lugar as imaxes. Tamén conta cun libro arredor dos alcumes da aldea reunidos por Carlos entre a veciñanza… e seguen con proxectos.

• Na nova revista “Terras de Louredo”, Carlos terá un artigo arredor da parroquia de Santa María, baseado no estudo que fixo dela o etnógrafo Ben-Cho-Sey.

Tamén participación individual

• Pola súa banda, Marcos ten familia en Santa Uxía, e alí pasa os veráns, na casa dos avós. Segundo di, sempre tivo interese polo Patrimonio e Historia da súa contorna. “Na pandemia os veciños faláronme de Louredo e unha veciña faloume das bodegas de San Vicenzo que atopou un día que saíu polo monte, e alá fun eu tamén”.
  Marcos comezou a saír polos camiños de Louredo dende Santa Uxía e a indagar. “Cando descubrín que alí houbera un castelo e que hai un castro, púxenme tolo”, detalla. Comezou a “mergullar na internet” e xa non parou. Visitou e consultou documentación no Arquivo Histórico Provincial, no Museo Arqueolóxico e nas bibliotecas.

• No arrinque da revista “Terras de Louredo”, Marcos será o autor do deseño e maquetación e dun video promocional que se deu a coñecer xa nas redes sociais, como adianto do proxecto. Non descarta que nalgún número da revista poida publicar algún artigo.

E a asociación “Amigos do Patrimonio de Toén”

• Pola súa banda, David  é historiador e preside a asociación cultural “Amigos do Patrimonio de Toén” da que xurdiu a idea da publicación conxunta “Terras de Louredo”.
  O colectivo de Toén creouse, segundo explicou, tras un lume que afectou a montes de Moreiras (Toén) e Sobrado do Bispo (Barbadás) en agosto de 2020.
  “Quedou á vista unha mámoa da que xa sabíamos pola toponimia pero non estaba visible, e despois do lume   mobilizámonos para protexela, urxir a súa catalogación e comezar a difusión dese Patrimonio, así que esa emerxencia nos deunos pulo para asociarnos” , detalla.

• Antón Gil, David e unha ducia de persoas acordaron constituírse como asociación. Dende hai un ano, ten web e facebook e os socios comezaron a idear un “boletín ou publicación periódica con artigos de colaboradores”. Hoxe ten arredor de 45 socios e David xa conta tamén ca cooperación do xenealoxista de Puga (Toén), Juan Cruz.

• “Primeiro pensamos en difundir e divulgar na internet historia local, arqueoloxía, antropoloxía, entrevistas, lendas… de Toén e Barbadás, pero cremos que o papel segue a marcar diferencia, permanece no tempo e parécenos moi acaído para lectores de tódalas idades, así que pensamos en pasquíns para partillar con buzoneo e algún outro formato; finalmente esperamos poder financiar o formato de revista deseñado por Marcos”, engade David.

De que vai o número 1 da revista?

• A primeira revista que se publique contará cun editorial de David, o artigo de Carlos Arias arredor da parroquia de Sobrado do Bispo e, en polo menos, unha entrevista a Castor Seara, veciño de Trelle de 94 anos que traballou na pista de acceso á Croa de Trelle (a parte máis alta do castro).
  Castor é a persoa que atopou o machado de bronce e a placa metálica hoxe desaparecida, que foron indicios da existencia do castro. Varias fontes (autores e documentos anteriores que falaron de ese tema) falaban desas pezas “pero grazas a Castor puidemos confirmar a súa existencia”, agrega David.

Alguén interesado no Patrimonio por aquí?

• O nome da revista é “Terras de Louredo”, entre outros nomes propostos, porque se desenvolverá nun territorio que une, é o común entre Toén e Barbadás.

• “Esperamos ampliar as colaboracións con persoas ou colectivos de Cartelle e con todas aquelas e aqueles que queiran engadirse porque temos un pasado común”, engade David, en nome de todos os que agora están turrando do proxecto.
  “Cantas máis persoas sexamos mellor, e haberá sitio na revista para tódalas colaboracións”, engade Marcos.

• Nas ligazóns que están neste texto están varias que permiten contactar con estes activistas culturais que teñen como obxectivo documentar e dalo  a coñecer Patrimonio común “porque só amamos aquelo que coñecemos”, frase atribuída ao oceanógrafo e investigador Jacques Cousteau  e aplicado por investigadores e divulgadores culturais a calquera eido da curiosidade e do Patrimonio.

Mary Cruz Bangueses estudou polo miúdo a documentación que atopou no Pazo de Piñor, moi  organizada e gardada “pues era la forma de demostrar y justificar propiedades durante su historia de más de 500 años, con entronques familiares en toda Galicia”. Relata que aínda hoxe fálase do “pazo de Lemos” porque esa familia foi propietaria y deixou pegada (propiedades) visible tamén na veciña cidade de Ourense.

• Alí, hai escudos dos Lemos (característico polos 13 roeles  en varias fachadas e inmobles situados en solares que foron propiedade dos Lemos como o sustentado por estruturas metálicas na rúa Hernán Cortés (na fotografía detrás de Mary Cruz), na praza de San Marcial (tamén detrás da autora, no marco circular da imaxe de cabeceira) e na rúa Santo Domingo.

• A documentación que atopou está reflectida no seu libro “O Pazo de Piñor” , con fotografías de Mani Moretón,  tamén veciño de Piñor, editado pola Deputación de Ourense en 2012 .

• E por comezar polo principio, segundo a súa investigación “es un error atribuír la fundación del Pazo de Piñor a don García Díaz de Cadórniga y a su esposa” pois os escritos do pazo apuntan a moito antes, ao ano 1502 (século XVI) como momento no que Pedro García de Pazos era alí un “señor medianeiro” ou fidalgo sen título e intermediario entre os labregos que cultivaban as terras e os propietarios directos que cobraban as rendas.

• A antiga casa de labranza de Pedro García tivo sucesivas intervencións “que la convirtieron en una Casa Grande debido a la favorable situación de sus sucesivos propietarios, hasta darle un aspecto señorial y que combinaba su funcionalidad agrícola con la de descanso estival”, engade.
  “En el actual Requeixo, había una serie de casas de campesinos que trabajaban las tierras para pagar rentas a los propietarios a través del medianero”, detalla Mary Cruz. Ese xerme do pazo eran as “casas de las Quintas” (aínda un dos topónimos actuais daquela zona) que, ao longo do tempo, dende comezos do século XVI, foron trocando en pazo, continuamente reformado.

Chegada dos Lemos e primeiros escudos no XVI

• Unha neta de Pedro García de Pazos fixo unha doazón a un primo seu que tiña o título eclesiástico de “arcediago de Limia” (un vicario actual) na catedral de Ourense, con residencia na rúa San Pedro da cidade. Os seus descendentes fundaron o “morgado” do Pazo de Piñor (sistema patrimonial que privilexia a herdanza en favor do fillo primoxénito ou vinculeiro e deu orixe as liñaxes nobres de Galiza daquela época).

• O escudo dos López de Lemos aparece nas súas propiedades de Ourense e Piñor e nas de tódolos lugares nos que foron entroncando con outras familias de Ribadavia, O Saviñao… mediante vodas entre eles. Así aumentaron as súas propiedades, e aparecían os seus 13 roeles cos símbolos doutras familias como Villamarín, Sarmiento, Cadórniga, Puga, Feijóo, Rivadeneira, Troncoso, Valladares, Mos…

• Do século XVI aínda queda, segundo Mary Cruz, un arco renacentista conopial  na fiestra da balconada, e o escudo dos López de Lemos máis tosco, visible na fachada máis antiga do pazo. Do século XVII son outros escudos e as enormes chemineas de altura xustificada para que cumprisen a súa función.

• Dende as viñas, oliveiras, patacas e millo que centraban a actividade labrega nos primeiros séculos, para o pago de rendas, as terras foron adicándose ao viño e rianxo para autoconsumo, pagos de rendas e rianxo na praza de abastos de Ourense dende que foi construída a comezos do XX.

Lingua galega do século XVI

• O conxunto documental que estudou é variado e conta con textos de foros, de compra-vendas, testamentos, cartas persoais, anotación e mesmo copias de sentenzas ditadas por propietarios do pazo que foron xuíces en varias localidades.
  “Hasta el primer tercio del siglo XVI hay documentación escrita en lengua gallega” segundo apunta a investigadora como elemento que lle pareceu importante en todo o que atopou.

• Durante parte do século XIX e XX, a propiedade do pazo transmitiuse por liña feminina, de tíos a sobriñas, como ocorreu con Antonia Méndez García, de Moimenta (Lugo) casada con José María Arias Lemos  (propietario do pazo) e herdeira universal cando el finou. Antonia testou en favor de varios sobriños e o pazo de Piñor deixoullo a súa sobriña-neta Eulogia Sánchez Vázquez.

• Eulogia casou co xuíz de Barbadás Vicente Lobit,   no cambio de século do XIX ao XX . El foi quen encargou ao escultor Antón Faílde , o primeiro mausoleo da casa de Lemos.
  Alí segue, no adro da parroquia de San Lourenzo de Piñor, xunto con dous sartegos semellantes a hórreos cos restos dos Lemos, familias e propietarios do pazo até hoxe.

• A seguinte herdeira do pazo foi a sobriña de Lobit, Eulogia Milagrosa Pulido Vázquez nacida en 1921 e falecida en xaneiro de 2021. Tralo seu pasamento, o pazo pasou a ser de tres sobriños seus.

Piñor engaiolou a Mary Cruz

• A autora do libro centrado no Pazo de Piñor e a documentación custodiada nel, naceu en Venezuela e volveu cos seus pais a Castrelo de Miño, onde ten residencia, como en Vigo.
• Estudou Xeografía e Historia e especializouse en Arte, así que cando comezou a investigar no Pazo de Piñor con sorpresa continua. “Me embelesó a pesar de que no tenía nada que ver con lo que yo había elegido en la universidad”.

• Para publicar o libro tamén accedeu á documentación de numerosos arquivos como o Catedralicio ou o Provincial de Ourense, entre outros.
  En todos descubriu tanto datos de xenealoxías entroncadas de diferentes familias que o que atopou foi materia para outras publicacións como unha arredor da xenealoxía da casa Villamarín, outra sobre os médicos Guadalupe, ou a que fixo arredor do sartego de Díaz Cadórniga no cemiterio histórico de San Francisco (Ourense).

• Asegura que non ten agora tempo pero tamén ten pendentes estudos arredor da familia Feijóo e outra en San Cibrao das Viñas.

Máis referencias do Pazo de Piñor

• Como elemento de gran valor patrimonial.
• E de interese turístico en Barbadás.

• A presenza da escritora Carmen Martín Gaite na contorna, e a súa relación cos lugares de Piñor e coa familia do Pazo tamén deixou documentación fotográfica que se pode ver na Universidade de Castilla y León ou mesmo no arquivo dixital “europeana” .
• E para as persoas forofas das xenealoxías, Mary Cruz mantén viva esa afección nalgún foro.

“Por dereito e por Historia, a ladeira de Barbadás cara a burata na que está a cidade de Ourense, debería ser parte do territorio vitivinícola da denominación de orixe Ribeiro”, é unha afirmación de Luis Congil, autor do libro “A marabillosa historia do viño de Galicia”

• No libro que vén de presentar no restaurante A Tafona e no Museo do Viño de Galicia Luis xuntou investigacións propias e alleas, referentes históricos e novos achados arredor do viño e das uvas galegas, a maiores de argumentos que xustifican, dende o seu punto de vista, a súa proposta para que Barbadás sexa parte da denominación de orixe vitivinícola do Ribeiro.

• Luis Congil é veciño de San Lourenzo de Piñor, a aldea da súa nai, na que pasou todo o tempo libre que os estudos lle deixaron cando vivía en Ourense, e na pasa o seu tempo de lecer semanal na actualidade.

• Alí axudou nos traballos da horta para o rianxo nas leiras “do Cano” (entre Requeixo e a igrexa parroquial) e lembra que polas noites “cortábanse as leitugas e deixábanse en auga para que pola mañá, ó levalas á praza de abastos de Ourense, estiveran frescas e estralaran na man”.

• No limiar no seu libro tamén agradece ao seu pai que lle ensinara a “facer viño coas súas propias mans (e pés)” así que o mundo do viño nunca lle foi alleo, e dende que fora vicedirector do diario “Atlántico” de Pontevedra, no 2000, uvas e viñas protagonizan os seus artigos e libros. Tamén foi profesor no mestrado de Enoloxía da Universidade de Vigo.
• No libro  acompaña os seus textos con numerosas imaxes ao longo de 118 páxinas.

Monxas de Santa Uxía e barrio do Hospital, en Piñor, no mundo do viño medieval

• Na súa lectura descubriremos que a primeira mención documentada dun viño de Galicia é do ano 886 nun documento que da fe en Santa Uxía de Reza (a actual Santa Uxía, na ladeira de Piñor cara o río Miño) de que o mosteiro feminino situado nesa zona era propietaria de viñedos.
  Así aparece na enciclopedia “Viñedos y vinos del Noroeste de España” (1967), tese doutoral da universidade de Burdeos do investigador francés Alain Huetz de Lemps recuperada por Luis para o seu estudo.

• Anos despois dese documento de Santa Uxía, os Reis Católicos Isabel e Fernando deron pulo á construción do Hospital Real de Santiago entre 1501 e 1511 (hoxe Hostal dos Reis Católicos) e crearon un padroado para abastecer e manter ese lugar asistencial para os peregrinos xacobeos.

• Entre as doazóns episcopais a ese padroado, estivo a do Couto de San Lourenzo de Piñor, daquela do Bispado de Ourense, hoxe en Barbadás, gran produtor de viño pertencente ao Ribeiro do Miño. O Padroado do Hospital Real de Santiago mantivo unha “factoría” que enviou viño ao hospital de peregrinos durante séculos e deu nome ao barrio do “Hospital” en Piñor até hoxe.

• Ese mesmo barrio foi o lugar de xogos e crianza da escritora de lingua castelá traducida a máis linguas que foi Carmen Martín Gaite, finada agora hai 22 anos, e con un álbum familiar que recolle numerosas imaxes do barrio nos anos 30 do século XX.

• Luis comezou a escribir o seu libro non só para dar a coñecer as referencias históricas de viños galegos de todas as denominacións de orixe actuais, senón tamén para achegar de xeito ameno os achados máis actuais.
  “A aplicación de novos métodos de análise permite axustar cada vez máis a orixe e evolución das variedades de uvas que temos en Galicia, e por exemplo, neste momento, a semente de viña orixinal máis antiga foi atopada en Reza Vella, na marxe dereita do río Miño (Barbadás ten parte na beira esquerda) ao carón de restos dunha antiga calzada”, detalla.

Galicia ten o 50% da biodiversidade do viño de España

• Das 155 variedades de uvas rexistradas en España (primeiro país no mundo en superficie destinada a viñedo), o 50 % están en Galicia aínda que a superficie de viñedo galego só é o 1 % da total de España. “Somos a salvagarda da viñodiversidade do planeta Terra”, afirma Luis.

• Na “Marabillosa historia do viño de Galicia” atópanse curiosidades, como a relación do escritor e espía Graham Greene co mosteiro de Oseira e a súa amizade con persoeiros do Ribeiro, os estudos de investigadores actuais como os do galego Andrés Teira Brión en Oxford , Pepa Rey da USC (Universidade de Santiago de Compostela, Carmen Martínez da Misión Biolóxica de Galicia con sede en Lourizán , Emilia Díaz Losada da EVEGA (Estación de Viticultura e Enoloxía de Galicia) de Leiro, entre outros.

• Saberemos que o pintor Pablo Picasso é autor dun cadro dos viños do Ribeiro, aprenderemos algo máis do asociacionismo agrario arredor dos viñedos, a  importancia dos achados nas salinas romanas descubertas no Areal, en pleno centro de Vigo, as cantigas en galego do rei Alfonso X que encomian os viños de “Ourense”, o episodio vitorioso do viño Ribeiro ca Armada Invencible… e referencias e historias das cinco DO galegas.

• Das súas investigacións e vivencias, Luis conclúe que os viñedos desaparecidos en todo o municipio de Barbadás, a costa das vivendas, estaban entre os “grandes provedores de viño da cidade de Ourense e representantes dunha cultura agrícola local escalonada na que as mulleres encargábanse do rianxo a partires das hortas, e os homes do viño”, engadindo tamén os viñedos de Mugares e Toén.

• Este sería un argumento a engadir no seu relato do “espazo continuo de viñedo e cultura vitícola que pervive en parte dende a actual comarca vitícola do Ribeiro até Barbadás” e que xustificaría tamén a súa inclusión na do Ribeiro.

Documental arredor do libro

• O libro está dispoñible en todas as  librerías galegas, ademais de contar con distribución na páxina todostuslibros.com en versións galega e castelá.

• A maiores, o cineasta galego (de Valdeorras) Ignacio Vilar, anunciou na presentación en Santiago de Compostela que comezou a preparar guión para un documental con 5 ou 6 episodios arredor do libro de Luis Congil , para a gravación da produtora Vía Láctea ( https://www.vialacteafilmes.gal/ignacio-vilar/ )con unha plataforma de contidos.